Brettonvud jahon valyuta tizimi (1944-1972 yy.). 1943
yilga kelib, AQSH
hamda Buyuk Britaniya erkin va barqaror valyuta tizimini barpo qilish uchun
dastlabki qadamlarni qo`ydi. 1944 yilning iyul oyida Bretton-Vuds shaxrida bo`lib
o`tgan konferentsiyada, AQSH oltin andozasiga asoslangan kontseptsiyaga o`tish
tashabbusi bilan chiqdi. Shu vaqtning o`zida, yangi xalqaro valyutani tartibga
solish tizimi faoliyatini
nazorat qilish uchun, Xalqaro valyuta fondi (XVF)ni
tashkil etish to`g`risida qaror qabul qilindi.
Yangi tartibning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat edi:
•
barqaror almashuv kurslariga ega bo`lgan, xalqaro valyuta tizimini
tashkil etish;
•
qattiq valyuta nazorati bekor qilinishi va barcha valyutalarning
konvertirlanishiga erishish.
Brettonvud tizimining asosiy tomonlari quyidagi tamoyillarni o`z ichiga
oladi:
• mamlakatlar o`rtasidagi hisob-kitoblarda oltin o`zining
oxirgi pul
funktsiyasini saqlab qoldi;
• Amerika dollari zahira valyuta sifatida qabul qilindi. U oltinga
tenglashtirilib, boshqa mamlakatlarning valyuta qiymatini o`lchash hamda
xalqaro kredit to`lovi vositasi sifatida qabul qilindi;
• boshqa mamlakatlarning Markaziy banklari va hukumatlari
dollarni, AQSH xazinachiligidan 1 troya untsiyasi (31,1 g.) uchun 35 doll,
kurs bo`yicha almashishi mumkin edi. Bundan tashqari, hukumat organlari va
xususiy shaxslar oltinni xususiy bozorlardan xarid qilishlari mumkin edi.
Oltinning valyuta bahosi
rasmiy kurs asosida belgilanib, u 1968 yilgacha sezilarli
darajada tebranmagan;
• valyutalarning bir-biriga tenglashtirilishi va ularni o`zaro almashtirish,
oltin va dollarda ifodalanadigan rasmiy valyuta paritetlarida amalga oshirilgan;
• barcha mamlakatlar har qanday olingan boshqa mamlakat valyutasiga
nisbatan, o`z valyuta kursi barqarorligini saqlashi shart edi. Valyutaning
bozor
kursi, oltin yoki
dollarda belgilangan paritetdan 1 foizdan ortiq u yoki bu tomonga og`ishi mumkin
emas
edi. Paritetlarning o`zgarishi, to`lov balansidagi buzilishlar barqaror tus
olsagina,
mumkin hisoblanardi. Dollardan foydalanish ko`lamining ommaviy tus olishi
bilan,
oltindan foydalanish hajmi keskin pasaydi;
• valyuta munosabatlarini davlatlararo tartibga solish, asosan, XVF
tomonidan amalga oshiriladigan bo`ldi.
O`tgan asrning 60-yillariga kelib
Brettonvud tizimi, o`sib kelayotgan jahon
xo`jaligining
baynalmilallashuvi, TMKlarning valyuta sohasidagi
chayqovchiligining boshlanishiga qarshilik qilardi.
Oltin tartibidagi dollar andozasi tizimi, amalda asta-sekin
dollar andozasi
tizimiga aylanib bordi. O`tgan asrning 60-yillariga kelib, AQSH iqtisodiyotidagi
orqaga siljish, va asosan, G`arbiy Yevropa va Yaponiya iqtisodiy qudratining
o`sishi natijasida dollarning qadri sezilarli darajada tushdi. AQSHdan tashqarida
bo`lgan dollar zahiralari yirik evrodollar bozorini tashkil qildi. To`lov balansidagi
yirik taqchillik, 1 untsiya uchun dollar narxini 35 dollarga oshishiga olib keldi.
Valyuta tizimining larzaga kelishiga, shuningdek, turli mamlakatlarda
turlicha iqtisodiy o`sish yuz berganligi ham o`z ta`sirini o`tkazdi. 1961 yil martida
yuzaga kelgan sezilarli darajadagi ijobiy to`lov balansi natijasida, nemis markasi
va golland guldenining revalvatsiyasi yuz berdi.
Bir paytning o`zida, 1963 yildan boshlab, funt sterling qattiq bosim ostida
qoldi.
Ko`rsatilgan barcha yordamlarga qaramasdan, uch yillik inqiroz davrida,
1967 yilga kelib, funt sterling pariteti 2,80 dan 2,40 dollargacha devalvatsiya
qilindi. Buning natijasida oltinga bo`lgan talab ortdi. Bularning barchasi oltinning
kamayishiga olib keldi. Markaziy banklarni 1968 yilda oltin puli (ingl. )dan voz
kechishga va oltin bozorining amerika sektoriga jamlanishiga olib keldi.
1960
yillarga kelib, AQSH to`lov balansidagi taqchillik, oltin zahirasini 18
mlrd. dollarga, 1970 yillarda esa, 11 mlrd. dollarga kamaytirdi. Bir vaqtning
o`zida, AQSHga nisbatan xorijiy kreditorlarning talabi ancha o`sib, 1970 yilda u
AQSH ixtiyoridagi oltin zahiralaridan ikki marotaba ko`p edi. 1971 yilning
iyuniga kelib AQSH dollarni oltinga rasmiy bahoda almashtirishdan bir
tomonlama bosh tortdi. Bu Brettonvud tizimining amalda bekor bo`lishini
bildirardi.
