yuruvchi kursiga asoslana boshladi. Kurslarning tebranishiga, asosan, ikkita omil
ta`sir ko`rsatar edi:
a) valyutaning mamlakat ichki bozoridagi xarid quvvati, real qiymat
nisbatlari;
b)
xalqaro bozorlarda, milliy pulga bo`lgan talab va taklif.
O`tgan asrning 90-yillariga kelib, suzib yuruvchi kurs omillarini tadbiq
etish natijasida, xalqaro valyuta tizimini tashkil etishning quyidagi elementlariga
asoslangan murakkab chizmasi paydo bo`ldi;
1) munosabatlarni saqlash kerak bo`lgan alohida milliy valyutalar, asosiy
tayanch birliklar sifatida tanlanadi, aniqrogi, o`z valyuta kursini
boshqa valyutaga
bog`lash;
2) valyuta kurslarining tebranish darajasi bir xil emas, shuningdek, tebranish
oralig`i keng.
Bunda, valyuta kursi, ayrim valyutalarga nisbatan ma`lum oraliqda ushlab
turiladi, boshqa valyutalarga nisbatan esa, erkin almashiladi. Boshqacha so`z
bilan aytganda, milliy valyuta pariteti, asosan, SDRga nisbatan ushlab turiladi.
Amalda mamlaqatlaming valyuta tartibini e`lon qilishlari turlichadir.
1988 yilda 58 mamlakat o`z valyuta kursini, bitta asosiy hamkor mamlakat
valyutasiga nisbatan o`rnatishi haqida qaror qabul qilindi: amerika dollariga (39
mamlakat), frantsuz frankiga (14 frank hududi mamlakatlari) va boshqa
valyutalarga (5 ta mamlakat).
Yamayka bitimiga asosan, jamoa zahira valyuta birligi sifatida SDR tan
olindi.
SDRning qiymati dastlab, oltinga ko`ra belgilangan (SDR=0,888671 sof
oltin) bo`lsa, 1974 yil 1 iyundan boshlab, SDR kursi «valyuta savati»ga nisbatan
aniqlana boshlandi.
SDR bo`yicha depozitlar foiz keltiradi. Agar XVFda SDRdagi avuarlar
assignovaniyadan ortiqcha bo`lsa, mamlakat
foiz oladi, aksincha, SDRdagi
avuarlar assignovaniyadan kam bo`lsa, foiz to`laydi. U, a`zo mamlakatlarga
XVFda ajratilgan kvotalar asosida XVFdagi maxsus hisobvaraqlarda olib boriladi.
Ushbu kvotalar, to`lov balansidagi taqchillikni moliyalashtirish uchun, zaruriy
valyutani sotib olishga ishlatiladi. Ammo, SDRning
xalqaro hisob-kitoblardagi
ulushi 6 foizga yaqin. Ko`pchilik iqtisodchilarning fikricha, SDRga zahira
valyutasi sifatida emas, balki ko`proq darajada kredit sifatida qarash kerak. Lekin,
SDR ham zahira, ham kredit valyutasi hisoblanadi.
Shunday qilib, jahon valyuta tizimining uchta ko`rinishi amal qilgan va
oldinma keyin bir-birini o`rnini almashtirgan.
Ulardan birinchisi - «oltin tanga
andozasi» tizimi - qonuniy jihatdan asosiy pul shakli
rolini bajaruvchi oltinga
asoslangan. Milliy birliklarning kursi oltinga qattiq bog`langan bo`lib, valyutalar
bir-biriga oltin bilan ta`minlanganligi orqali, qattiq kurs bo`yicha taqqoslangan.
Valyuta kurslarining e`lon qilingan nisbatlardan og`ishi + 1% dan ortmagan va
«oltin nuqtalar» chegarasida bo`lgan.
