chiqarish va bozorlarning baynalminallashuvidir. Bugungi kunda uni tartibga
solish mexanizmlarining doimiy o`zgarishi va valyuta tizimining barqarorligi,
valyuta tizimining evolyutsiyasi bilan qanchalik mos tushishiga bog`liq.
Xalqaro valyuta tizimlarining ma`lum shakllari, ishlab
chiqarishning
rivojlanishi, xalqaro aloqalar, milliy pul tizimlari, jahon maydonidagi
kuchlar
nisbatiga, yetakchi mamlakatlarning manfaatlariga qarab belgilanmoqda.
Jahon valyuta tizimining rivojlanish bosqichlari
Parij jahon valyuta tizimi (1867-1914y.) Pulning xalqaro almashuvi, xuddi
pulning o`zi singari qadimiy bo`lsada, hozirgi shaklda valyuta bitimlarining
paydo bo`lishi XIX asr oxiriga borib taqaladi. Birinchi jahon valyuta tizimi - 1865
yilda to`rtta G`arbiy Yevropa mamlakatlari tomonidan tashkil etilgan va «Oltin
andozasi» asosida faoliyat yuritgan - Lotin tanga ittifoqi hisoblanadi. Mazkur
valyuta tizimi, rasmiy ravishda 1867 yilda Parij konferentsiyasida tan olindi va
dunyoning 30 dan ortiq mamlakati tomonidan maxsus xalqaro shartnomaga imzo
chekildi. Bu valyuta tizimi Oltin andozasi»ga ya`ni, oltinni etalon (mezon) metall
sifatida qabul qilishga asoslangan milliy pul tizimlarini birlashtirdi. Shuning
uchun ham Parij valyuta tizimi «Oltin tanga andozasi» deb yuritila boshlandi.
Bunga muvofiq, jahon puli oltin tangalar va oltinga konvertirlanadigan
pullardan
tashkil topgan edi.
Oltin andoza tartibi bosqichma-bosqich uch shaklni boshdan kechirdi. 1914
yilgacha oltin tanga bosqichi, 1922 yildan 1929 yilgacha oltin qo`yilma
andozasini, 1944 yildan 1971 yilgacha oltin deviz andozasi. Oltin tanga andozasi
davrida zarbxonalar oltin qo`yilmalardan oltin tangalar ishlab chiqarish huquqiga
ega edilar. Bu erkin tarzda va deyarli tekin amalga oshirilgan, shuning uchun ham,
bu tangalar pul massasining asosini tashkil qilgan. Qog`oz pullar xuddi oltin
tangalar qatori muomalada bo`lgan va ular oltinga to`la konvertirlangan. Oltin
bilan konvertirlanganlik doimo ta`minlanishi uchun, qog`oz pullar emissiyasi
chegaralangan. Yangi tizimning dunyo bo`ylab keng tarqalishi bilan, unga
bo`lgan ishonch ortdi. Bu amalda, xalqaro hisob-kitoblarda to`lov vositasida oltin
va boshqa shu kabi qimmatbaho metallarni olish yoki berish o`rniga, xorijiy
schetni debitlash yoki kreditlash orqali to`lovni amalga oshirishga olib keldi.
Valyuta dilerlari qo`lida telegraf, telefon, teletayp kabi vositalarning paydo
bo`lishi, xalqaro valyuta savdosini professional darajada yuritishga imkoniyat
berdi.
Parij valyuta tizimi birinchi jahon urushigacha amalda bo`ldi. Uning
asosiy
xususiyati, paritetlari oltinga nisbatan o`rnatiladigan, belgilangan valyuta
stavkalarida edi. Bu davlat tomonidan kafolatlangan bo`lib,
«valyutaning oltin
