89
Shlaksitallarning uch turi adabiyotdan ma’lum:
a) qora metallurgiya sanoati shlaklari asosida
olingan sitallar;
b) rangli metallurgiya sanoati shlaklari asosida olingan sitallar;
v) boshqa shlaklar (fosfor sanoati chiqindisi, issiqlik elektr stanstiyalari kuli
va boshqalar) asosida olingan sitallar.
Petrositallarning ikki turi ma’lum:
1. Bazalt, diabaz va boshqa tog’ jinslari asosidagi sitallar;
2. Boyitish korxonalarining ruda qoldig’i va boshqa chiqindilari asosida
olinadigan sitallar.
Sitallar ishlatilish oblastiga ko’ra esa uchta katta gruppaga ajratiladi:
1. Qurilish sitallari;
2. Texnika sitallari;
3. Xo’jalik-maishiy sitallari.
Sitallarni tasniflashda ularning tarkibiga kirgan kristall faza nomi bilan atash
ko’pgina manbalarda uchraydi. Quyida ulardan ba’zi-larining nomi keltiriladi:
1. Spodumen tarkibli sitallar.
Ular Li
2
O-Al
2
O
3
-SiO
2
sistemasi asosida TiO
2
katalizatori ishtirokida olingan bo’lib, ularning asosiy kristall fazalari -spodumen
Li
2
O
.
Al
2
O
3
.
SiO
2
, -evkriptit Li
2
O
.
Al
2
O
3
.
2SiO
2
va kvarstsimon qattiq
eritmalardan tashkil topgan bo’ladi. Titan (IV) oksidi
shisha shixtasi tarkibiga 4-
6% miqdorda qo’shiladi. Sitall olish jarayoni ikki pallali bo’ladi:
birinchi ishlov
700-900
o
S atrofida 2 soat davomida bo’lsa, ikkinchi ishlov 1000-1150
o
S atrofida
2-4 soat davomida olib boriladi;
2. Kordierit tarkibli sitallar. Ular MgO-Al
2
O
3
-SiO
2
sistemasi asosida TiO
2
ishtirokida olinadi. Ularning tanasini tashkil etgan asosiy faza kordierit
2MgO
.
2Al
2
O
3
.
5SiO
2
mineralidan iborat. Kristall markazlarini
hosil qilish uchun
qo’shiladigan titan (IV) oksidining miqdori 9-11% gacha boradi. Sitall hosil qilish
bir pog’onali bo’lib, u 1250-1300
o
S haroratda 1-16 soat davomida olib boriladi.
3. Yuqori kremnezem tarkibli sitallar. Ular tarkibiga 85-92% gacha
kremnezem kirgan shixtalar asosida olinadi. Kristallanish katalizatori rolini
tarkibga 7,5-14,5% atrofida kiritilgan Na
2
O bajaradi. 3,6% atrofida qo’shilgan ftor
esa kremnezemni past xaroratda erib shishaga o’tishini ta’minlaydi.
Bunday
sitallarning tarkibida asosiy kristall fazalari sifatida tridimit va kristobalit hosil
bo’ladi. Sitall hosil qilish jarayoni ikki pog’onli bo’lib,
birinchi kristallanish
pog’onasi 720
o
S da 2 soat davomida,ikkinchi kristallanish esa 840-900
o
S da 1-10
soat davomida amalga oshiriladi.
4. Qo’rg’oshin tarkibli sitallar. Ular PbO- ZnO- B
2
O
3
- SiO
2
sistemasi asosida
olingan. R
2
O
5
, WO
3
, MoO
3
lar katalizator sifatida qo’llaniladi. Ularning
shishalarini kristallash jarayoni ikki bosqichda o’tkazilgan. Birinchi bosqichdagi
harorat 500
o
S, shu haroratda ushlash vaqti 2 soatni tashkil etgan, ikkinchi bosqich
700
o
S li haroratda 1 soat davomida amalga oshiriladi;
5. Melilit tarkibli sitallar. Ular
MgO-CaO-Al
2
O
3
-SiO
2 s
istemasi asosida ZrO
2
katalizatori ishtirokida olingan. Shisha tarkibiga kirgan katalizator miqdori - 10%.
Sitall tarkibidagi kristall faza gelenit - 2CaO
.
Al
2
O
3
.
SiO
2
- akermanit
2CaO
.
MgO
.
2SiO
2
minerallarining qattiq qotishmasiga to’g’ri keladi. Shishalarni
sitallga o’tkazish 2 pog’onali: birinchi pog’onada harorat 750
o
S, kristallanish vaqti
2 soat; ikkinchi pog’onada harorat 1000
o
S, kristallanish vaqti 3 soatni tashkil etadi.
6. Diopsid tarkibli sitallar. Ularning asosiy fazasi CaO
.
MgO
.
2SiO
2
mineraliga
to’g’ri keladi. Ular CaO-MgO-SiO
2
sistemasi asosida olingan.
Kristallanish
90
nukleatori vazifasini 1% miqdorda qo’shilgan Cr
2
O
3
bajaradi. Kristallanish
jarayoni bu erda ham ikki pog’onali: birinchi harorat 850-950
o
S atrofida
ushlangan. Adabiyotda bunday sitallarni bir pog’onali harorat berish orqali ham
olish mumkinligi keltirilgan.
Quyida ishlatilayotgan xom-ash’yo turiga qarab tasniflangan - sanoat
chiqindilari va tog’ jinslari asosida olingan uch turli sitallarga oid ma’lumotlar
keltiriladi:
1. Shlak sitallari. Ular shlak nomli sanoat chiqindilari asosida olingan.
Shlaklar tarkibi (mas.% hisobida): SiO
2
49-63, Al
2
O
3
5.4-10.7, CaO 22.9-29.6,
MgO 1.3-12, Fe
2
O
3
0.1-10, MnO 1-3.5, Na
2
O 2.6-5 va Cr
2
O
3
0.1-2. Rangli sitall
olishda ularga oz miqdorda kristallanish nukleatorlari MnS va FeS lar qo’shiladi,
oq rangli sitall olishda esa ZnO moddasi kiritiladi. FeS+ZnO→ ZnS+FeO va
MnS+ZnO→ZnS+MnO jarayonlari orqali sitall oqartiriladi.
2. Kul sitallari. Issiqlik elektr stanstiyalari kuli asosida olingan. Ko’mir kullari
tarkibi (mas.% hisobida): SiO
2
23.2-53.1, Al
2
O
3
13.7-38.4, Fe
2
O
3
3.1-8.4, FeO 0-
14.4, CaO 2.6-26.7, MgO 0.2-4.9, SO
3
0.8-16 va Na
2
O+K
2
O 0-2.9. Kul tarkibidagi
Fe
2
O
3
va FeO moddalari kristallanish nukleatorlari vazifasini bajaradi. Bunday
sitallar bir va ikki pog’onali kristallanish yo’li bilan olingan. Olingan natijalar bir-
biriga yaqin keladi.
3. Petrositallar. Sitallarning bu turini olishda uch turli tog’ jinslari ishlatiladi:
a) Otilib chiqqan tog’ jinslari - bazalt, diabaz, granit, nefelin- sienit va
boshqalar;
b) Cho’kindi tog’ jinslari - qum, tuproq, mergel, kaolin va boshqalar;
v) Metamorfik tog’ jinslari - gneys, slanest, marmar, serpantin va bosh-qalar.
Ayniqsa bazaltlar asosida sitallar oson olingan. Bazalt tarkibi (mas.%
hisobida): SiO
2
-48.4, Al
2
O
3
-14.5, Fe
2
O
3
-6.1, FeO-10, CaO-9.4, MgO-5.8, TiO
2
-
2.6, MnO-0.2, Na
2
O-2.5 va K
2
O-0.5. Kristallanish nukleatorlari sifatida 2-10
FeS+TiO
2
, 0.5-10 CaF
2
va 1-4 Cr
2
O
3
ishlatilgan. 2-4% SaF
2
qo’shilganda juda
sifatli sitall olingan. Harorat bir pog’onali bo’lib, 900-950
o
S ni tashkil qilgan.
Yuqori haroratda ishlash vaqti 1,5 soat.
2. Sitallning kimyoviy tarkibi.
Sitallarning kimyoviy tarkibi xilma-xil. Masalan, qo’rg’oshinli si-tallar tarkibi
quyidagicha (mas.% hisobida): 75-82 PbO, 7-14 ZnO, 1.5-3 SiO
2
va 0-3 Al
2
O
3
yoki
16-18 PbO,48-52 ZnO,12-15 B
2
O
3
va 18-20 SiO
2
. Yuqori kremnezemli sitall
tarkibi: SiO
2
85-92,Al
2
O
3
0-2, F
2
3.6 va Na
2
O 7.5-14.5. Kordieritli sitall tarkibi:
MgO-17.8, Al
2
O
3
-25.3,SiO
2
45.8
va TiO
2
-11.1.Spodumenli sitall tarkibi: LiO
2
-
12.1,ZrO
2
-3.6 va SiO
2
-57.6.Gelenitli sitall tarkibi: MgO-8.6,CaO-40,Al
2
O
3
-
15.4,TiO
2
-1 va SiO
2
-35.2.
Sitall ishlab chiqarishda qo’llaniladigan katalizatorlar turi ham juda ko’p.
Metalli
katalizator
qatoriga
Cu,Ag,Au,Sn,Pt
va
oksidlari
qatoriga
WO
3
,MoO
3
,CeO
2
va boshqalar kiradi. Murakkab katalizatorlar sifatida
As
2
O
3
+MoO
3
, TiO
2
+MeF
2
, ZrO
2
+TiO
2
, AgCl+SnO
2
, La
2
O
3
+Cu
2
O va boshqalarni
ko’rsatish mumkin.
