TMK – xalqaro tadbirkorlikning eng samarali shakli

171 
bo‘sag‘asida jahon iqtisodiyotining transmilliylashuvi va globallashuviga 
ta’sir ko‘rsatuvchi muhim omilga aylandi.
Amalda korxonalarni sotish-sotib olishga ixtisoslashgan global bozor 
shakllandi va faol rivojlanmoqda (bunda korxonalarni sotib olish istagini 
bildirganlar uni sotuvchilarga qaraganda ko‘proq). Hozirgi faollik, asosan, 
global bozor tendensiyalariga, arzon zayom vositalariga, xomashyo 
tovarlariga yuqori talabga va BRIK (Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xitoy) 
mamlakatlarida yirik korporatsiyalarning paydo bo‘lishiga asoslanadi. 
Uning yana bir xususiyati bo‘lib, to‘g‘ri investitsiyalar fondlarining jadal 
faoliyati hisoblanadi. 
Hozirgi vaqtda TMKlarning jahon iqtisodiyotiga ta’siri juda yuqori 
hisoblanadi. XXI asrning boshiga kelib 700 mingdan ortiq o‘z xorijiy 
filiallarini boshqarayotgan 80 mingdan ko‘p kompaniyalar ro‘yxatdan 
o‘tgan. TMKning qo‘l ostida xususiy ishlab chiqarish fondlarining 
taxminan 30 %, xalqaro savdoning 50 %ga yaqini mujassamlangan. 
Transmilliy korporatsiyalar tomonidan jahon bozorlaridagi deyarli butun 
xomashyo savdosi, shu jumladan bug‘doy, kofe, jo‘xori, o‘rmon 
materiallari, tamaki, temir rudasi jahon savdosining 90 %, mis va 
boksitning 85 %, choy va qalayning 80 %, banan, tabiiy kauchuk va xom 
neftning 75 %i nazorat qilinadi. Ular hissasiga ilm-fan va texnika 
sohalarida patentlangan va tatbiq etilgan barcha yangiliklarning 80 foizi 
to‘g‘ri keladi. 
TMKning umumiy valyuta zaxirasi jahonning barcha markaziy 
banklarining birgalikdagi zaxirasidan bir necha barobar ko‘p. Xususiy 
sektorda bo‘lgan pul miqdorining 1-2 %ga siljishi istalgan ikkita milliy 
valyutalarining o‘zaro paritetini o‘zgartirishga qodir.
Xalqaro kompaniyalar butun dunyoni yagona bozor deb qarashadi, 
ko‘pchilik mamlakatlarda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradi, xorijiy 
sarmoyalar lokomotivi bo‘lib qatnashadi va milliy chegaralardan qat’i 
nazar strategik qarorlar qabul qiladi.
Yirik TMKlar ko‘pincha o‘z faoliyatini fan-texnika taraqqiyotini 
belgilovchi tez rivojlanayotgan sanoat tarmoqlariga qaratadi. Ular 90-
yillarning oxirida kompaniyaning 100 ta yirik TMKlar ro‘yxatiga kirgan 
kompaniyalar xorijiy aktivlarining 15 %dan yuqorirog‘i to‘g‘ri keladigan 
elektronika sanoatiga juda faol qiziqmoqdalar. Bu ro‘yxatlarda kimyo, 
qazib olish va avtomobil sanoati korporatsiyalari yuqori o‘rinlarni 
egallaydi. Mislsiz hajmdagi xalqaro iqtisodiy bitimlarni amalga oshira 
turib, TMKlar, ularda savdogarlar (tijoratchilar), to‘g‘ri va portfel 

172 
sarmoyadorlar, samarali texnologiyalarni tarqatuvchilar, xalqaro mehnat 
migratsiyasining rag‘batlantiruvchilari sifatida ishtirok etadi. 
90-yillarning oxirida TMKlar orasida xorijiy aktivlarning qiymati 
bo‘yicha birinchi o‘rinda “Royyal Datch Shell” ingliz-golland konserni 
turar edi. Ushbu kompaniyadan tashqari yirik TMKlarning birinchi 
o‘nligiga 5 ta AQSH, 2 ta Yaponiya, 1 ta Germaniya, 1 ta Shveysariya 
kompaniyalari kirar edi. 1995-yilda dunyoning nisbatan qudratli 100 ta 
TMKlari ro‘yxatida ilk marotaba rivojlanayotgan mamlakatlardan 
chiquvchi “Deu Korporeyshn” (Janubiy Koreya) va “Petroleus de 
Venesuela” (Venesuela) kompaniyalari paydo bo‘lishdi. 
Yangi industrial davlatlarning (YaID) birinchi “to‘lqini” orasida yirik 
Osiyo kompaniyalari, birinchi navbatda Gonkong (2008-yilda dunyoning 
500 ta eng yirik TMKlari reytingida 10 ta), Janubiy Koreya (FT – 500 
reytingida 5 ta), Tayvan va Singapur (4 tadan) eng katta yutuqlarga 
erishdi. Lotin Amerikasi YaID orasida Braziliya – 11 TMK ajralib turadi. 
Biroq YaIDlarga tegishli kompaniyalarning transmilliylashuvi jahon 
bozorlarida harbiy TMKlarning mavqelarini jiddiy pasaytira olmadi.
2004-yilgacha xalqaro xorijiy aktivlarni xarid qilish bozorlarida 
rivojlangan mamlakatlar yetakchilik qildi. Faqatgina 2004-yildan boshlab, 
rivojlanayotgan mamlakatlarning kompaniyalari tomonidan rivojlangan 
mamlakatlar kompaniyalarining bozorlarini egallash jarayoni boshlandi. 
Ushbu jarayonda Xitoy, Hindiston va boshqa rivojlanayotgan 
mamlakatlarning kompaniyalari muhim rol o‘ynamoqda. 2007-yilda ilk 
bor rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan rivojlangan mamlakatlardagi 
aktivlarni xarid qilish hajmi rivojlangan mamlakatlar kompaniyalarining 
rivojlanayotgan mamlakatlardagi aktivlarni xarid qilish hajmidan ortiqroq 
bo‘ldi.
2014-yilda dunyoning 500 ta eng yirik TMKlari reytingida Xitoy va 
Gonkong kompaniyalarining soni FT-500 reytingida ikkinchi o‘rinda 
turgan Buyuk Britaniya bilan tenglashdi. Faqat Xitoyga tegishli bo‘lgan 
korporatsiyalar soni 25 tani tashkil qiladi
12
. 2008-yilda Xitoy FT-500 
reytingining birinchi o‘nligidagi o‘z mavqeyini yanada oshirib, 3 ta 
kompaniyaga yetkazdi (2006-yilda ushbu reytingga bitta ham Xitoy 
kompaniyasi kiritilmagan edi). Xitoy va Gonkong kompaniyalarining 
umumiy kapitallashuv darajasi Buyuk Britaniyanikidan yuqori va birinchi 
o‘rinda mahkam o‘rnashib olgan AQShdan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. 
AQSh bu ro‘yxatda kompaniyalar soni (169 ta), ularning umumiy 
12
FT-500 – «Financial Times» tomоnidan e’lon qilinadigan dunyoning 500 tа eng yirik TMKlari reytingi.

173 
kapitallashuv darajasi (9,6 trln. AQSh dollari) bo‘yicha ham so‘zsiz 
yetakchilik qiladi. 
XX asr oxiridan boshlab hind korporatsiyalarining transmilliylashuv 
jarayoni kuchaydi. Ular Osiyo va Afrika bozorlaridan so‘ng 80-yillarda 
Yevropa bozorlariga ham o‘z yig‘uv ishlab chiqarishlarini joylashtira 
boshladi. XX asr boshida hind kapitali 93 ta mamlakatdagi 1000 dan ortiq 
qo‘shma korxonalarda ishtirok etar edi. Ularning asosiy qismi eng yirik 
savdo sheriklari bo‘lgan AQSh, Buyuk Britaniya, BAA, Malayziya, 
Singapur, Nepal, Tailand, Bangladeshga to‘g‘ri keladi. Hind kapitali 
yuqori konsentratsiyalashuv bilan ajralib turadi. XXI asr boshida 7 ta eng 
yirik (Birla, Tata, Singxaniya, Shoxibog‘ va hokazo) savdo-sanoat 
uylarining hissasiga Hindiston korporativ sektorini to‘g‘ri xorijiy 
investitsiyalarini 75 % to‘g‘ri keladi.
Janubiy 
Koreya, 
Xitoy 
va 
Hindiston 
kompaniyalarining 
transmilliylashuv modellari tashqi jihatdan o‘xshashligiga qaramay ayrim 
farqlanishlarga ega. Masalan, hind kompaniyalarining transmilliylashuv 
jarayoni ko‘p yillardan beri rivojlanib keladi. Ular transmilliylashuvning 
savdo modelini amalga oshirib, global bozorlarga o‘tishdan oldin boshqa 
kamroq rivojlangan mamlakatlar bozorlarida uzoq muddatli faoliyat 
ko‘rsata boshlagan. Janubiy Koreya va ayniqsa, Xitoy kompaniyalarining 
transmilliylashuv jarayoni esa xalqaro bozorlarga jadal kirib borish 
xususiyatlari bilan ifodalanadi. Shunga qaramay, ushbu kompaniyalar 
transmilliylashuv jarayonining boshlang‘ich bosqichlarida turibdi. 
90-yillarda Rossiya kompaniyalarining transmilliylashuv jarayoni 
boshlanib, uning bosqichlari va xususiyatlari jihatidan biznesning 
baynalmillashuvi va transmilliylashuvining klassik modeliga to‘liq mos 
kelmaydi. Ushbu jarayon Janubiy Koreya va Xitoy mamlakatlaridan farqli 
ravishda davlat ko‘magisiz amalga oshirildi. Rossiya kompaniyalari 
transmilliylashuv jarayonining dastlabki bosqichlari yoqilg‘i-energetika 
majmuasi (YoEM) eksport tarmoqlarining faoliyati ustunlik qilishi bilan 
tavsiflanadi. Xorijiy ekspansiya natijasida Rossiya kompaniyalari katta 
hajmdagi moliyaviy mablag‘larining xorijga yo‘naltirilishi mamlakat 
xususiy tashqi qarzdorligini oshirmoqda (2008-yilda400-450 mlrd. AQSh 
dollari). 
2011-2013-yillarda 25 ta yetakchi Rossiya kompaniyalari xorijdagi 
o‘z aktivlarini ikki barobar ko‘paytirdi. Global yetakchilikka intilayotgan 
kompaniyalarga UC Rusal, Severstal, Yevraz, Gazprom, LUKoyl va 
YoEMning boshqa kompaniyalarini kiritish mumkin. So‘nggi yillarda 
Rossiya kompaniyalarining xalqaro reytinglardagi ishtiroki kuchayib 

174 
bormoqda (Forbes va Finantial Times reytinglarida mos ravishda 29 va 
13 ta kompaniya kiritilgan). Ularning soni bo‘yicha BRIK mamlakatlari 
orasida Xitoydan keyin turadi. 
Rossiya kompaniyalarining transmilliylashuv jarayoni boshqa BRIK 
mamlakatlaridagi mazkur jarayonlardan ilmiy va texnik-texnologik 
bazaning, boshqaruvchi mutaxassislar tayyorgarligining nisbatan yuqori 
darajasi; 
90-yillardagi 
keskin 
o‘zgaruvchan sharoitlarga yuqori 
moslashuvchanlik 
darajasi; 
davlat 
tomonidan 
qo‘llab-quvvatlash 
tizimining past darajasi kabi xususiyatlar bilan ajralib turadi. 
2007-2008-yillarda Rossiya kompaniyalarining transmilliylashuv 
jarayoniga nisbatan davlatning siyosatida ayrim siljishlar boshlandi
13
. 
Milliy korporatsiyalar xalqaro faoliyatini davlat tomonidan qo‘llab-
quvvatlash 
shakllariga 
siyosiy-diplomatik, 
moliyaviy-iqtisodiy 
va
marketing 
jihatdan 
yordam 
ko‘rsatish 
usullarini, 
xorijda 
xorij 
investitsiyalari bo‘yicha milliy agentliklarni tashkil qilish, xorijdagi 
investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash tamoyillari to‘g‘risidagi maxsus 
qonunning mavjudligini kiritish mumkin. Rossiya hukumati milliy 
biznesga , asosan, “yumshoq” yordam ko‘rsatadi. Masalan, 1991-2005-
yillarda Rossiya tomonidan 57 ta ikkitomonlama kapital qo‘yilmalarni 
rag‘batlantirish va o‘zaro himoyalash to‘g‘risidagi hukumatlararo 
kelishuvlar imzolanib, ulardan 36 tasi kuchga kirgan (taqqoslash uchun 
Xitoy 2006-yilda 116 ta shunday kelishuvga ega edi).
Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda yuqori samaradorlikka 
erishishda tobora ko‘proq “yangi iqtisodiyot” omillari (brendlar, gudvillar, 
tarmoqli 
texnologiyalar, 
noan’anaviy 
marketing 
va 
hokazo) 
qo‘llanilayotganligini hisobga olgan holda milliy biznesning xorijdagi 
faoliyatini 
qo‘llab-quvvatlashning 
yangi 
zaruriy 
infratuzilmasini 
shakllantirish dolzarb hisoblanadi. 
TMKlar milliy bozorlar orasidagi aloqalarni mustahkamlagan holda 
umumiy boshqaruv ostida butun dunyo bo‘yicha korxonalarni joylashtirib, 
sanoatni internatsionallashtirish jarayonlarini vujudga keltiradi. Ular har 
xil 
davlatlarda 
joylashgan 
korxonalarning 
texnologik 
davrini 
birlashtiradilar, firma ichidagi mehnat taqsimotini amalga oshiradilar.
TMKga kirgan har bir korxona kelishilgan siyosat va yagona umumiy 
strategiya chegarasida faoliyat yuritadi. Har xil TMKlarda bitta yoki 
undan ko‘p qaror qabul qiluvchi markazlar mavjud. TMK aktivlari 
umumiy xususiy mulk bilan bog‘liq. Har bir TMKda bir-biriga bog‘liq 
13
RF Prezidenti D.А. Medvedevning Krasnodardagi nutqi. Ведомости 18.09.2008. 

175 
korxonalar orasida ITTKI natijalari, resurslar va javobgarliklarning 
taqsimlanishi kelishib olingan. 
TMK faoliyati unumdorligi quyidagi 3 ta asosiy manbaga asoslangan: 
1. Har xil mamlakatlarda tabiiy resurslarga, yirik kapitalga va fan–
texnikada yangilik kiritish bo‘yicha mutlaq ko‘pchilik patentlarga egalik 
qilish. 
2. Butun dunyo bo‘yicha tabiiy resurslar, unumdor yerlar, qulay iqlim 
va arzon ishchi kuchining qulay kombinatsiyasi bilan firmalarning 
joylashish ustunliklaridan foydalanish. 
3. Internatsional ishlab chiqarishni tashkil etishda, xalqaro marketing 
tamoyilidan foydalanish bilan butun dunyoda katta talabga ega yangi 
tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda xalqaro menejment tajribasidan 
foydalanish. 
Moliyaviy jihatdan TMK turli mamlakatlardagi filiallarining tarmog‘i 
bilan milliy kompaniyalarga nisbatan qulay holatda bo‘ladi, chunki:
–
ular o‘zining xalqaro kapital tizimiga ega va ularni eng ko‘p foyda 
keltiruvchi mamlakatlarga ko‘chiradilar; 
–
sharqdan g‘arbga yo‘nalishi bo‘yicha sutkasiga 24 soat jahon 
moliya bozorlarining holati haqida ma’lumotga egadirlar. Masalan, 
kunning so‘nggida Nyu-Yorkdagi bosh kompaniya elektron aloqa orqali 
jahon moliya bozoridagi holatni Gonkongdagi korxonasiga yuboradi. 
Keyingi kun ertalab bosh kompaniya Gonkongdan o‘tgan 12 soat uchun 
bozordagi voqealar va vaziyatning tahlili haqida ma’lumot oladi. Shunday 
qilib bitta TMK miqyosida to‘xtovsiz tartibda ITTKIning bajarilishi, 
dasturlashtirish va hokazolar tashkil etiladi; 
–
qabul qiluvchi mamlakatlarda valyuta paritetining tebranishi va 
investitsion iqlimni liberallashtirish darajasidan kelib chiqqan holda 
investitsion qaltisliklarni o‘z filiallari orasida taqsimlaydilar. Shunday 
qilib, qabul qiluvchi mamlakatda valyuta paritetining pasayishi TMKning 
bu mamlakatda ko‘chmas mulk sotib olishi uchun qulay sharoitlar 
yaratadi. Xususiylashtirish sharoitlarida liberallashtirish ham qabul 
qilayotgan mamlakatga TMK kapitallarini jalb etadi; 
–
xorijiy filiallari joylashgan mamlakatlardagi milliy va xalqaro 
moliyaviy institutlardan qarzga olingan mablag‘lardan nisbatan manfaatli 
shartlarda foydalanadi. 
TMK xorijiy filiallarining milliy firmalar oldidagi asosiy raqobat 
ustunliklaridan biri bo‘lib, bosh kompaniyaning izlanish markazi 
tomonidan o‘tkaziladigan ITTKI natijalaridan foydalanish hisoblanadi. 
Dunyodagi patent va litsenziyalardan foydalanganlik uchun to‘lovlarning 

176 
70 %ga yaqini TMK doirasida bosh kompaniyalar va ularning xorijiy 
filiallari orasida amalga oshiriladi. Bunda oxirgi yillarda TMKlar ITTKI 
o‘tkazish xarajatlarini kamaytirish maqsadida o‘z izlanish markazlarini 
ko‘proq qabul qilayotgan mamlakatlarga ko‘chirishmoqda. Agar oldin 
izlanish ishlari va konstruktorlik tadqiqotlari, odatda, bosh kompaniya 
joylashgan mamlakatda amalga oshirilgan bo‘lsa, XX asrning oxirida 
xalqaro texnologiyalar ayirboshlash hajmining kengayishi bilan TMK 
izlanish markazlari ilmiy-tadqiqot ishlari va konstruktorlik tadqiqotlarni 
minimal xarajatlar bilan o‘tkazish uchun kerakli resurslar va ilmiy 
potensialga ega bo‘lgan mamlakatlarda o‘rnashmoqdalar. 
TMKlar ITTKI o‘tkazish uchun ishlab chiqarish infratuzilmasiga ega 
bo‘lgan, 
universitetlar 
va 
milliy 
tadqiqot 
markazlari 
faoliyat 
ko‘rsatayotgan, olimlarning maoshi unchalik katta bo‘lmagan va 
kommunikatsiya vositalari yetarli darajada rivojlangan qabul qiluvchi 
mamalakatlarni tanlaydi. Bundan tashqari, TMK tadqiqot markazlarining 
joylashishi uchun jalb etuvchi omillar bo‘lib ilmiy muassasalar va sanoat 
korxonalari orasidagi aloqalarning yaxshi o‘rnatilganligi, qabul qilayotgan 
mamlakatning hukumati tomonidan milliy ITTKIlarning qo‘llab-
quvvatlanishi va intellektual mulkni qo‘riqlashning mustahkam huquqiy 
asosi hisoblanadi. 
90-yillarda nafaqat rivojlangan, balki rivojlanayotgan mamlakatlarda 
ham TMKlar bajonidil o‘z tadqiqot markazlarini joylashtirayotgan ilmiy 
va texnologik parklar keng tarqaldi. Bunday parklarning muvaffaqiyatli 
faoliyat ko‘rsatishi uchun u yerda olimlarning ishlashi va yashashi uchun 
qulay sharoitlarga ega asosiy ilmiy va o‘quv markazlari joylashgan 
bo‘lishi, shuningdek, ilmiy izlanishlarni kengaytirish va takomillashtirish 
uchun yetarli imkoniyatlar mavjud bo‘lishi zarur. 
TMK 
korxonalarini 
samarali 
faoliyat 
yuritishining 
asosiy 
manbalaridan biriga bosh kompaniya resurs va bozorlar joylashishining 
qulay kombinatsiyasini qo‘llagan holda uyushtiradigan internatsional 
ishlab chiqarishni kiritish lozim. Bu holatda xalqaro kompaniyaning ishlab 
chiqarish quvvati TMKning umumiy strategiyasiga muvofiq har xil 
mamlakatlarda joylashadi. Jahon bozori ehtiyojlarini qondirish uchun 
xalqaro kompaniyalar firmalar ichidagi va ular orasidagi hamkorlik 
aloqalarini kengaytiradilar. Bunda xalqaro iqtisodiy munosabatlarning har 
xil shakllari birgalikda qo‘llaniladi. Ko‘pincha, tashqi savdo to‘g‘ri xorijiy 
investitsiyalar bilan birgalikda ishlatiladi va TMK xorijiy filiallarining 
mahsulotlarini eksport qilish amalga oshiriladi. 

177 
Integratsiyalashgan xalqaro ishlab chiqarish o‘zida kapital, texnologik 
jarayonlar, malakali xodimlarning migratsiyasi va savdo tarmog‘ini davlat 
chegaralari orqali yagona tizimga birlashtiruvchi bosh kompaniya nazorati 
ostida xorijda mahsulot ishlab chiqarishni ifoda etadi. Integratsiyalashgan 
xalqaro ishlab chiqarishning boshqaruv quroli (instrumenti) milliy 
kompaniyalarnikiga nisbatan past ishlab chiqarish xarajatlariga, nisbatan 
yuqori bo‘lgan sifat va xilma-xil assortimentga ega mahsulotlar ishlab 
chiqarishni ta’minlovchi global menejment hisoblanadi. Bunda savdo 
bozorlarini kengaytirishda TMK korxonalarining raqobatbardoshlik 
ustunligi namoyon bo‘ladi.
Xalqaro kompaniyalarning ishlash tajribasi ishlab chiqarishni tashkil 
etishning quyidagi 3 xil tuzilmasi mavjudligini ko‘rsatadi (8.2.1-rasm): 
1.
Gorizontal. 
2.
Vertikal. 
3.
Diversifikatsion. 
Gorizontal integratsiya sotish bozori hajmini ko‘paytirish, sanoat 
ko‘lamini kengaytirish va quvvatlardan ratsional foydalanish singari 
ustunlikka ega. Bir qabul qilayotgan mamlakatda mahsulotga bo‘lgan 
talab qisqarganda, xalqaro kompaniya bu mahsulotga bo‘lgan talab 
saqlangan yoki kengaygan boshqa mamlakatdagi o‘z korxonasiga 
resurslarni o‘tkazadi. Xalqaro gorizontal integratsiya darajasi taxminan 
TMK filiallarining boshqa undan mustaqil firmalarga eksport hajmi 
sifatida aniqlanishi mumkin.
TMK miqyosida sanoatning vertikal integratsiyasi har xil 
mamlakatlarda ishlab chiqarish jarayoni bosqichlarini: bir mamlakatda 
xomashyo qazib olish, boshqa mamlakatda unga ishlov berish va 
yarimtayyor mahsulot yoki butlovchi detallar ishlab chiqarish, uchinchi 
mamlakatda tayyor mahsulot yig‘ish kabi bosqichlarini yagona texnologik 
zanjirga birlashishini ifoda etadi.

Download 3,95 Mb.