5
— avtom obillar o ‘tgan um um iy masofa, mln. km;
p — yonilg‘ining zichligi;
~H ~ barcha avtom obil va avtopoyezdlar uchun (ularning
foydali ish koeffitsiyenti 50% boMganda) o ‘tilgan masofaga mos
keladigan o ‘rtacha yonilg‘i sarflash normasi;
b — 100 t. km ish b a ja rish u c h u n y o n ilg 'i sarfla sh
norm asi, karburatorli dvigatel lar u ch u n
b = 2,1, dizellar uchun
b = 1,3 1;
foydali ish koeffitsiyenti,
z = Py,
p — avtomobilning yo ‘lga chiqish
koeffitsiyenti;
у — avtom obilning yuk ko‘tarish qobiliyatidan foydalanish
koeffitsiyenti.
Yonilg‘ining um um iy q o ‘shim cha sarfi
D quyidagicha
w н ш
'•
<6 7 )
bu yerda
W — yuk tashish oboroti, mln. t. km, pass, km;
Qu — yonilgfining haqiqiy sarflangan m iqdori, t;
Y o n ilg ‘in in g n o rm a b o ‘y ic h a s a rfla n a d ig a n u m u m iy
miqdori
Qn esa quyidagicha aniqlanadi:
Qn = 10 6-
W { \ + D) Нш.
(68)
Sarflanadigan m oyning miqdori yonilg‘i m iqdoridan foiz
hisobida olinadi.
YonilgM sarflash n in g so lishtirm a no rm asin i shu tarzd a
aniqlash xo ‘jalikda foydalanilm agan
rezervlarni topishga, y a ’ni
avtokorxonani saqlash va ishlatish usul lari ni yaxshi lash, hay-
dovchilar malakasini oshirish, ishni tashkil etishni yaxshilash,
avtomobil, pritsep, yarim pritseplarning
p , у koeffitsiyentlarini
oshirish, parkdagi avtom obillarni yangilab turish, m aqsadga
muvofiq tipdagi avtom obillarni tanlash va hokazolarni amalga
oshirishga imkon yaratadi.
A vtoxo‘jalik b o ‘y icha yonilg‘i sarflash so lish tirm a n o r
masini avtokolonna,
uchastka, sex b o 'y ich a m avsum ni hisob
ga olgan holda, kvartal va oylar uchun ayrim -ayrim aniqlash
m um kin.
238
5.4.
EKSPLUATATSIYADA UCHRAYDIGAN
O M ILL A R N IN G Y O N ILG ‘1 T E JA M K O R L IG IG A
TA’S IR I
A vtom obilning ekspluatatsiyasida uchraydigan ko ‘pgina
om illar yonilg‘i tejam korligiga ta ’sir etadi. A vtom obilning
yo ‘ldagi harakati va uzatm alar qutisidagi uzatm alarni alm ash-
tirish rejimi haydovchining ish tajribasiga bog‘liq. Shuning
u c h u n h a r xil tajribaga ega b o ‘lgan
h ay d o v ch ilar b ir xil
sharoitda ishlasa ham yonilg‘ining sarfi o ‘rtach a m iqdoridan
±10% ga farq qiladi.
Ayrim vaqtlarda haydovchilar «impulsiv harakat» m etodini
ishlatadilar, y a’ni eng katta uzatm ada avtomobil
Va tezlikka
erishib, keyin neytral uzatm ada «nakat» bilan v
a2
tezligigacha
harakatlanadi. Avtomobilning bunday harakati davrida dvigatel
quvvatidan to ‘laroq foydalaniladi, lekin
yonilgfining bir qismi
avtom obilning kinetik energiyasini ko‘paytirishga sarfianadi.
Avtom obilning keyinchalik nakat bilan harakatlanishi davrida
yonilgfi ju d a kam sarfianadi.
N atijada yonilg‘ining um um iy sarfi avtom obilning tekis
harakatidagiga nisbatan biroz kamroq bo ‘ladi. Impulsiv harakat
davrida dvigatel va tran sm issiy a ag re g atla rin in g yeyilishi
jad allash ad i, haydovchining ishlash sharoiti yom onlashadi,
shuning uchun bu usuldan ortiqcha foydalanish tavsiya etil-
maydi.
A vtom obilning um um iy bosib o ‘tgan y o ‘li ortishi bilan
yonilg'i
sarfi ham ortib boradi, chunki uning o ‘t oldirish va
yonilgfi bilan ta ’minlash tizimlarining ishlashi yomonlashadi.
K a rb u ra to r ekon o m ay zeri k la p an in in g y o m o n ishlashi
yonilg‘i sarfini 15% ga oshiradi. Olti silindrli dvigatelining
bitta svechasi ishlamasa, yonilgfi sarfi 20 ... 25% ga, ikkitasi
ishlamasa, 50 ... 60% ga oshadi. 0 4 oldirish payti n o to ‘gbri
rostlansa, yonilg‘i sarfi 60 ... 80% ortadi.
Dvigatelning issiqlik rejimi ham yonilg‘i sarfiga ta ’sir qiladi.
A gar dvig atel ju d a sovib ketg an b o ‘lsa, y o n ilg ‘i yetarli
bug‘lanmaydi. Sovitish tizimidagi suvning tem peraturasi 95°C
dan 75UC tushsa, yonilgfi 3 ... 5 % ortiq sarfianadi.
Y onilg‘i tejamkorligiga shassi agregatlarining texnik holati
ham ta ’sir qiladi.
Podshipniklarni, torm oz tizim ini n o to ‘g‘ri
239
ro s tla s h , s h in a la rd a g i b o s im n in g n o rm a d a n k a m a y ish i
av to m o b il h a ra k atid a o rtiq ch a q arsh ilik larn i tu g ‘dirad i va
natijada, yonilg‘i sarfini oshirib yuboradi.
A vtom obilning yon ilg ‘i tejam korligini yaxshilash uch u n
dvigatelning siqish darajasini oshirish, transm issiyada avto-
m a tik u z a tm a la r q u tisin i o ‘rn a tis h , yu k ta sh ish d a a v to -
poyezdlardan foydalanish kerak. X o‘jaliklarda avtotransportdan
foydalanishni t o ‘g ‘ri tashkil etish yaxshi sam aralar beradi.
E kspluatatsiya sh aro itlarin in g o ‘zgarishini va avto m o b illar
konstmksiyasining yaxshilanishini hisobga olib, yonilg‘i sarflash
n o rm a la rin i qayta k o ‘rib chiqish lozim .
P ritsep va yarim
pritseplar yordam ida avtopoyezdlar tuzishni k o ‘paytirish va
u m u m a n , av to m o b illarn in g h am m a vaqt yuklangan holda
ishlashini ta ’m inlash zarur. Tajribalarning k o ‘rsatishicha, yuk
avtom obillarining harak at tezligini 60 k m /so a td a n oshirish
yaxshi natija berm aydi. A gar u la r 70 k m /so a t tezlik bilan
h a ra k a tla n s a , y o n ilg ‘i sarfi 9% , 80 k m /s o a t tezlik bilan
h a ra k atla n sa 20% o rta d i. A m m o tez h a ra k a tla n ish d a esa
u n u m do rlik ham ortadi. A vtoxo‘jalik lard a y o n ilg ‘ini tejash
m a q sa d id a ish k u n in in g o x irid a b a k lard ag i o rtib q o lg an
b e n zin n i oM chash, h ay d o v ch ilarg a b ir
ku n lik to p sh iriq n i
bajarishga yetadigan talon berish va ularni y o ‘l varaqasida
qayd etish kabi ishlarni amalga oshirish zarur.
