K J 2
m
.
т$
13 m
mm
J a
bu yerda m.? — yo
‘1
masshtabi.
3.6. A V TO M O B ILN IN G S H IG ‘OV BILAN
BALANDLIKKA C H IQ IS H I
Avtomobil g‘ildirakdagi tortish kuchi hisobiga va shig‘ov
bilan harakatlanish vaqtida yig‘ilgan kinetik energiya hisobiga
balandlikka ko‘tarilishi m um kin. Qiyaligi kam va uzun baland-
liklarga avtomobil faqat tortish kuchi yordam ida ko‘tariladi,
qiyaligi katta va qisqa balandliklarga esa, ham tortish kuchi,
ham kinetik energiya hisobiga koTariladi.
206
20...30mm
3.6-rasm . T ezlan ish
o ‘zg arg a n d a g i v a q tn i
a n iq la sh g rafig i.
3 . 7-rasm. T ezlan ish
o ‘z g a rg a n d a g i y o ‘lni
a n iq la s h g ra fig i.
207
A vtom obilning sh ig ‘ov bilan b alan d lik k a chiqish k o ‘r-
satkichi uning ua max tezlik bilan L„ uzunlikdagi tepalikka chiqa
olishini tavsiflaydi. L n u z u n lik n i ek sp erim en tal y o ‘l bilan
aniq lash u c h u n avto m o b il \|/, qarshilikka ega b o ‘lgan A C
uchastkaning (3.8-rasm ) В nuqtasida tezligini oshira borib,
balandlik boshlangan С nuqtada maksimal tezlikka erishadi.
CE uchastkada vi/
2
>vt/, qarshiligi ta ’sirida avtom obilning tezligi
kamayadi. A m alda L„ ni aniqlashning bu usuli qiyin b o ‘lgani
uchun dinam ik xarakteristika grafigidan foydalaniladi.
Faraz qilaylik: avtom obil A C uchastkada balandlik etagiga
m aksim al tezlik bilan yaqinlashsin. A vtom obil balandlikka
chiqa boshlagan y o ‘lning um um iy qarshilik koeffitsiyenti \|/i
dan v
|/2
gacha ortadi. D inam ik ko‘rsatkichlarni aniqlash uch u n
dinam ik xarakteristika ch izig ‘i (3.8-rasm , b) uchastkalarga
b o ‘linadi va h ar b ir intervaldagi tezlanish, yo ‘l, vaqt qiym atlari
aniqlanadi.
Tezlanish
bilan harakat
Sekinlanish
bilan harakat
S
a
3 .8 -ra sm .
A vtom obilning
te z la n is h d a
y ig N lg an k in e tik
e n e r g iy a h is o b ig a
b a la n d lik k a
V kr Vp
V j
V2 V /
208
Agar balandlikka chiqishdagi \|/ koeffitsiyent A max ga teng
yoki u n d a n kichik b o ‘lsa, avtom obilning oxirgi tezligi щ
chizig‘ining A bilan kesishgan Vkr nuqtasida b o ‘ladi. Tezlik Vkr
qiym atgacha kamaygandan so‘ng harakat tekis bo ‘lib qoladi.
Agar v |/2>Da max bo ‘lsa, tezlik kritik tezlikdan ham kamayib ketadi.
A vtom obil t o ‘xtam asligi u c h u n u z a tm a la r qutisiga pastki
uzatm ani q o ‘shish zarur.
3.7 .
A V TO M O B ILN IN G YETAKCHI
G TLDIRAKLARIGA T O R T IS H K U C H I TA’S IR
ETM AGANDAGI HARAKATI (NAKAT BILAN
H A RA K A TLA N ISH I)
A vtom obilni ekspluatatsiya qilish vaqtida uning yetakchi
g‘ildiraklariga tortish kuchi ta ’sir etm agan holdagi harakati
ko‘p uchraydi. Bu harakat (nakat) ayniqsa, tartibli ravishda
to ‘xtab, yana tezlanish oladigan avtom obillarda (avtobus va
m arshrutli taksi harakati) ham da yo‘l balandlik va pastliklardan
ib o rat b o ‘lganda q o ‘llan ilad i. B unday h a ra k atd a dvigatel
yetakchi g ‘ildiraklardan uziladi, natijada burovchi m om ent
nolga tenglashadi.
N akat vaqtida avtom obil dinam ik xossalarining ko ‘rsat-
kichlari qattiq gorizontal y o ‘lda aniqlanadi. Avtomobil m a ’lum
tezlikda tekis harakatlana boshlaganidan so‘ng ilashish muftasi
va uzatm a ajratiladi, ham da avtom obilning tezligi, y o ‘li va
vaqti asboblar yordam ida qayd etiladi.
Nakatdagi dinam ik xossa ko‘rsatkichlarini hisoblash uchun
avtom obilning harakat tenglamasini quyidagicha yozish kerak:
- y • 5» -Ja+ // + / ; + / ’» + 4 .,.:
(42)
bu yerda A.x— yetakchi g‘ildiraklarga keltirilgan ishqalanish
kuchining transmissiya yuklamasiz ishlagandagi qiymati.
6
„ - dvigatel transm issiyadan ajratilganda aylanm a harakat
lanuvchi massalar ta ’siri koeffitsiyenti.
(42) te n g la m an i yechish u c h u n P — x>a k o o rd in a ta la r
tizimiga A x, Pr, P* qarshilik kuchlarini q o ‘yib chiqam iz (3.9-
rasm). Qiyaliklarning bir qancha qiym ati uchun //,, ^ , ^/3,
^/4
lar
hisoblanib grafikka tushiriladi, agar A manfiy bofisa, abssissa
14 — Q o d i r o v , S . M .
2 0 9
o ‘qidan yuqoriga, m usbat b o ‘lsa, pastga chiziladi. G rafiklardan
quyidagicha foydalaniladi. M asalan, x)a max ni aniqlash uchun
P, to ‘g ‘ri chizig‘ining um um iy qarshiliklar yigindisini ko‘rsa-
tuvchi chiziq bilan kesishgan nuqtasi topiladi.
0
‘rta hisobda
5H = 1,05 qabul qilinib, (42) tenglam adan sekinlanish qiymatini
aniqlash m um kin:
3.9-rasm , b da / ning har xil qiym atlari u ch u n ya topilgan.
Avtomobil balandlikka harakatlansa, y'a ning qiym atlari abtsissa
o ‘q id a n pastg a jo y la sh a d i. D e m ak , bu u c h a s tk a d a a v to
mobilning yetakchi g £ildiraklariga kuch ta ’sir etm asdan hara-
katlansa, qarshilik ko ‘p b o ‘lgani uchun uning harakati sekin-
lashadi. A vtom obil biroz qiya pastlikka h arak at qilayotgan
bo ‘lsa, uning harakatini ko‘rsatuvchi chiziq abssissa o ‘qi bilan
kesishadi. Bu vaqtda harakatlantiruvchi Ax, A , Pf kuch lar
qarshilik kuchlariga tenglashadi va avtom obil tekis harakat
qiladi.
Tezlanishning qiymatlari aniq bo ‘lsa, avtom obilning nakat
bilan harakatlanish vaqtini va yo ‘lini aniqlash m um kin. Amalda
nakat bilan harakatlanishdagi avtom obilning dinam ik xossa-
larini tavsiflash uchun eng oddiy usul — avtom obil to ‘xtaguncha
~20
t )
\va soat *
i=0,0I
-40
a
b
3 .9 -ra sm . A v to m o b il g ‘ild ira g ig a to r tis h k u ch i
t a ’s i r e tm a g a n d a g i h a r a k a t .
210
o ‘tg a n m a so fa d a n fo y d a la n ila d i. Bu m aso fa a v to m o b il
shassisining texnik holatini ham aniqlab beradi. N akat bilan
q a n c h a lik u z o q m asofa o ‘tilsa , sh assin in g tex n ik h o la ti
shunchalik yaxshi bo ‘ladi.
A vtom obilning nakat bilan harakatlanishini tajriba y o ‘li
bilan aniqlash oson boMganidan bu usul yoMning qarshilik
koeffitsiyenti \|/ ni va qiyaligini aniqlashda foydalaniladi. Agar y o ‘l
gorizontal b o ‘lmasa, tajriba A nu q tadan i?ga va bunga teskari
yo‘nalishda harakatlangan holatda o ‘tkaziladi. Ikkala yoffialishda
ham tajriba boshlangan tezlik bir xil b o ‘lishi kerak. Avtomobil
balandlikka harakatlanganda yo ‘lning um um iy qarshiligi vgi = /
+ /, pastlikka h arak atlan g an d a esa x|/,= / — /, b o ‘ladi. Ikkala
tenglikdan
/ = 0,5 (vg, + xg2) ni va / = 0,5 (xgi — vgz) ni
aniqlash m um kin.
| 