I l l bobga doir masalalar

IV bob. A V T O M O B IL N IN G T O R M O Z L A N ISH  
D IN A M IK A SI
4.1. AVTOMOBILNING TORM OZLANISH 
XUSUSIYATLARI 0 ‘LCHAGICHLARI
Avtomobilning torm ozlanishi vaqtida uni harakatlantiruvchi 
k u ch issiqlik energiyasiga ay lan ib a tm o sferag a ta rq a la d i, 
shuning uchun bunda foydali ish bajarilmaydi.
Torm ozlanish tizim ining effektivligi avtom obilni aniq bosh- 
qarishni va harak at xavfsizligini ta ’m inlaydi. T orm ozlanish 
dinamikasi torm ozlanish vaqti va yo ‘li kabi o ‘lchagichlar bilan 
xarakterlanadi, shuning u c h u n bu ekspluatatsion xususiyat 
harakat xavfsizligi bilan cham barchas bog'liq.
H arakatdagi avtom obilning kinetik energiyasi E  quyida­
gicha aniqlanadi:
F _ m v ] _ G ± y]_
2 
£ 
2 •
Agar og‘irligi Ga = W 100 N  b o ‘lgan Neksiya avtom obili va 
= 100 km /soat tezlik bilan harakat qilayotgan b o ‘lsa, uning 
kinetik energiyasi E = 435630 N bo ‘ladi.
Harakatdagi avtom obilning kinetik energiyasini kamaytirish 
uchun torm ozlanish tizimi effektiv va aniq ishlashi zarur.
Tortish balansidan quyidagi tenglik m a ’lum:
pk = pt + pf + pw + pja
Torm ozlanish davrida Pk = Q b o ‘lgani uch u n — Pja =
+
+ Pw deb yozish m um kin. Pv, Pw lar qarshilik kuchlari b o ‘lib, 
avtom obilning kinetik energiyasini so ‘ndirib uni to ‘xtatadi.
A vtomobilning torm ozlanishi vaqtida tenglam aning yangi 
tashkil etuvchilari q o ‘shiladi va quyidagi ko‘rinishda ifoda- 
lanadi:
Pj a =Pv + Pw + P, + PId + Pxx\ 
(43)
bu yerda P, — avtom obilning torm ozlanish kuchi.
214

Bu tenglam ada Pja inersiya kuchi avtom obilni ilgarilatishga, 
o ‘ng to m o n d a g i k u c h lar esa q a ra m a-q arsh i y o ‘nalib , un i 
to ‘xtatishga intiladi. D em ak , to rm o zlan ish m exanizm idan 
tashqari y o ‘lning um um iy qarshilik kuchi P v, sham olning 
qarshiligi P w, dvigateldagi ish q alan ish kuchi P,d va tra n s- 
missiyani yuklam asiz aylantirish uch u n sarflangan kuch PXx 
avtomobilni to ‘xtatishga yordam beradi.
A v to m o b iln i e k sp lu a ta tsiy a q ilish d a v rid a h a y d o v ch i 
torm ozlashning ikki usulidan foydalanadi:
1. T ransm issiyani dvig ateld an ajratm asd an (bu vaqtda 
ilashish muftasi va uzatm alar qutisi uzilm aydi). H aydovchi 
drossel p ed alid an o y o g ‘ini olib , to rm o z p ed alin i bosadi, 
natijada yetakchi g ‘ildiraklar transmissiya orqali dvigatelning 
tirsakli valini m ajburiy aylantiradi, silindr ichida hosil b o ‘lgan 
ishqalanish kuchi va torm ozlanish m exanizm i hosil qilgan 
kuch hisobiga avtom obil to ‘xtaydi.
2. Dvigatel transm issiyadan ajratilganda (ilashish muftasi 
va u zatm alar qutisi uzilgan) avtom obil faqat torm ozlanish 
mexanizmi hosil qilgan kuch hisobiga to ‘xtaydi.
Torm ozlanish vaqtida torm oz pedalini bosish kuchi, pedalni 
bosish tezligi va boshqalar ta ’sirida avtomobil har xil qiym at- 
dagi sekinlanishga ega bo‘lishi mum kin. Torm ozlanishlarning 
deyarli 95% ida sekinlanish ya = 1,5 ... 4,5 m /s 2, favqulodda 
torm ozlanishda esa ya = 7,5 ... 9,0 m /s
2
ga yetishi mumkin.
Shunday ekan, avtom obilning torm ozlanish xususiyatlari 
qanday o ‘lchagichlar bilan baholanadi, uning ko‘rsatkichlari 
nim a bilan va qanday aniqlanadi degan savol tu g ‘iladi.
T orm ozlanish dinam ikasining o ‘lchagichlari sifatida to r­
mozlanish masofasi St (m ), vaqt tr (sek) va sekinlanish — ya 
(m /s2) lardan foydalaniladi. Torm ozlanish xususiyatlarini to ‘la 
yuklangan avtom obilni tekis yoTning to ‘g‘ri va gorizontal 
uchastkalarida maksimal intensivlik bilan torm ozlab aniqlanadi. 
Sinash vaqtida shinadagi bosim norm al, protektor naqshining 
balandligi 50 % dan ortiq yeyilmagan b o‘lishi kerak.
Torm ozlanish masofasi maxsus pistolet (4.1-rasm ) yorda­
m ida aniqlanadi. Pistolet uzgichli yondirish g‘altagidan iborat 
bo ‘lib, uning yuqori 4 va past 3  kuchlanishli simlari bor. Uzgich 
5 torm oz pedalidagi kontaktlar 
6
va pistolet zanjirini ulaydi. 
K o n d e n sa to r 
1
k o n ta k tla r 
2
a jralg an d a ho sil b o ‘ladigan
215

uchq u n n i kam aytirish uchun xizmat 
qilad i. Pij 10 p o ro x va b o ‘yoqni 
patronda ushlab turadi. T orm oz pe­
dalini bosganda kontaktlar 
6
ulanib, 
to k a k k u m u la to rla r b atareyasi 7, 
uzgich k o n ta k tla ri 
2
, past k u c h ­
lanishli sim lar 3  dan «massaga» be- 
riladi, natijada g ‘altak o ‘zagi m ag- 
nitlanib yakor 13 ni tortadi. K on­
ta k tla r a jra lib m a g n it m a y d o n i 
yo ‘qoladi. Y uqori kuchlanishli sim 
o ‘ram ida hosil b o ‘lgan induktiv tok 
yondirish svechasi 
1 2
ga uzatiladi. 
U chqun ta ’sirida porox 11 yonadi, 
hosil bo ‘lgan bosim patron 
8
dagi 
b o ‘yoq 9 ni y o ‘lga sachratadi, n a ti­
ja d a to rm o zla n ish n in g boshlanish 
payti aniq belgilanadi. A vtom obil 
to ‘xtagandan so ‘ng yoMdagi dog‘dan 
pistoletgacha bo Igan m asofa to r­
m ozlan ish m asofasi S, ni beradi. 
T o rm o z la n ish vaq ti tr  ni sek u n - 
do m er bilan o ‘lchash mum kin.
A vtom obilning torm ozlanish vaqtidagi m aksim al sekin- 
lanishi suyuqlikli inersion akselerom etr yordam ida aniqlanadi. 
U faqat maksimal sekinlanishni yoki tezlanishni o ‘lchay oladi.
Torm ozlanish vaqtidagi sekinlanishning o ‘zgarishi esa « yo‘l- 
vaqt-tezlik» asbobida aniqlanadi.

Download 8,29 Mb.