S tursunboyev jahon teatri




Download 9,43 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/134
Sana27.09.2024
Hajmi9,43 Mb.
#272697
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   134
Bog'liq
Jahon tetri tarixi

YANGI ATTIKA KOMEDIYASI
Klassik davr yunon teatri ellinizm davriga (e. av. IV—I asrlar) 
kelib, dramaturgiya sohasida ham, aktyor ijrochiligi va teatr binosi 
me’morchiligi 
sohasida 
ham jiddiy 
ravishda 
o‘zgardi. 
Bu 
o ‘zgarishlar yangi tarixiy shart-sharoitlar bilan bog'liq edi.
Ellinizm davri teatri demokratik Afina teatridan keskin farq 
qiladi. E. av. V asrda Yunonistonda mavjud bo'lgan siyosiy erkinlik 
ellinistik monarxiyalarda bo'la olmas edi, aksincha, siyosiy mu- 
nosabatlar bobida bu yerda Sharq istibdodiga xos belgilar kuzati- 
ladi.
Ellinizm davri teatrida, awalgidek, tragediyalar ham, komedi- 
yalar ham qo'yiladi. Lekin e. av. IV asr tragediyalaridan bizgacha 
faqat ayrim parchalaipna yetib kelgan. Chamasi, Ellinizm tragedi- 
yasi yetarlicha badiiy qimmatga ega bo'lmagan. Komediya haqida 
ko'proq ma’lumotlar mavjud, binobarin, o'sha zamonning eng yirik 
komediyanavisi Menandrning bitta to'la asari hamda yana boshqa 
pyesiilaridan bir necha parchalar saqlanib qolgan.
Ellinistik davr komediyasini yangi Attika komediyasi deb atay- 
dilar. E. av. IV asr o'rtalarida Yunoniston ijtimoiy-siyosiy hayotida 
yuz bergan o'zgarishlar bu komediyada o'ziga xos ravishda aks et- 
tirilgan. Olam tartibotining ilohiyatga bog'liqligi haqidagi tasawur 
hamda odillik tantanasiga ishonch o'rnini tasodif qudratiga ishonch 
egallaydi. lnsonning hayoti, uning shaxsiy baxti, jamiyatning ah- 
voli — bularning hammasi tasodif irodasiga bog'liqdir. Yangi Attika 
komediyasida o'zaro to'qnashuvning tug'ilishi ham
3
hal etilishi ham 
tasodif bilan belgilangan. Bu komediyaning vazifasi zamonaviy vo- 
qealikni oilaviy-maishiy turmush doirasida tasvirlashdan iborat edi. 
Yangi komediyada sevgi-muhabbat ohangi asosiy o'rin tutadi.
Yangi komediyada Yevripidning ta ’siri sezilarli darajada 
ko'rinib turadi. Yangi komediya Yevripiddan uning ko'pchilik qah- 
ramonlariga xos hayotga yaqinlikni qabul qilgan edi. Yangi ko­
mediya o'zining tuzilishiga ko'ra qadimgi siyosiy komediyadan 
tubdan farq qiladi. Bu yerda harakat rivojiga ko'mak beruvchi xorni 
uchratmaymiz. Xor faqat tanaffus vaqtidagina chiqadi. Shunga mu- 
vofiq ravishda parod ham, parabaza ham yo'qoladi. Shuningdek, 
agonga (musohaba, tortishuv) ham o'rin qoldirilmaydi.
E. av. IV asr o'rtasida Yunonistonda ilk bor professional aktyor- 
lar paydo bo'lib, ular teatr shirkatlariga uyushadilar. Mazkur teatr
29

shirkatlariga faqat erkin tug‘ilgan asl yunon erkaklarigina a’zo bo‘la 
olganlar. Ellinizm davrida aktyorlar jamiyatda, awalgidek, yuqori 
qadr-qimmatga ega bo‘lganlar: tomosha ko'rsatish uchun ular urush 
borayotgan chog'larda o‘zga mamlakatlarga ham bemalol o‘ta ol­
ganlar. «Dionis artistlari» harbiy majburiyatlardan ozod etilganlar.
Yangi Attika komediyasi kundalik turmushni aks ettirishga 
qaratilganidan unda ijrochilik ham ko‘proq hayotiylik kasb etgan 
edi. Lekin xotin-qizlar rollarini, awalgidek, erkaklar o'ynagan va 
niqob ham saqlanib qolavergan. Niqoblar soni ko‘paygan. Bu qat’iy 
belgilangan asosiy personajlar turlarini ko'paytirish maqsadida 
tug‘ilgan edi.
Yangi Attika komediyasi janri bo‘yicha juda ko‘p dramaturglar 
faoliyat ko'rsatganlar. Menandr shular orasida eng mashhuri bo‘lgan.
M ENANDR (e. av 343—292) Afinada aslzoda, boy oilada 
dunyoga kelib, yaxshi tahsil ko‘rgan, ayniqsa adabiyot, notiqlik va 
falsafa bobida keng m a’lumotli bo'lgan.
M enandr 100 dan ortiq komediya yozgan, biroq 
8
martagina 
g'alaba qozongan, xolos. Menandr yangi komediyaning ijodkori si- 
fatida qadr topdi va uning shuhrati Yunonistondan tashqarida ham 
yoyiladi. Rim dramaturglaridan Plavt va Terensiy unga taqlid 
qiladilar yoki uning asarlarini qayta ishlaydilar.
«Odamovi» pyesasi Menandming bizgacha to ‘liq yetib kelgan 
yagona komediyasidir. Bu komediyaning matni 1956-yildagina to- 
pilgan. Pyesada odamovi, to‘ng va xilvatparast kishining antiqa 
obrazi chizilgan. Bu — dehqon Knemon: u odamlarni yoqtirmaydi 
va odamlar bilan muloqotda boim ay, tanholikda yashashni xush 
ko‘radi. Lekin Knemon oxiri fe’lining torligidan tavbasiga tayanadi. 
U quduqqa tushib ketadi (sahna orqasida) va odamlar yordamida 
arang o ‘limdan qutuladi. Shunda, u odamlarning bir-biriga muhtoj- 
ligini payqaydi.
M enandrni odamlarning xarakteri, fe’l-atvori va bularni 
namoyon etish tarzi qiziqtirar edi. Pyesalarining nomlari ham 
shundan dalolat beradi. «Odat»da aynan xarakter Menandr ko- 
mediyalarida voqeani harakatga keltiruvchi kuch bo'lib xizmat 
qiladi. «Hakamlar sudi»dagi qahramonlardan biri, qul Onisim 
tilida, u, inson taqdiri tangriga bog'liq emas, balki o 'z shaxsiy fe’l- 
atvoriga bog'liq deydi. Dramaturg yangi Attika komediyasining 
shartli niqob tipiga ko'pgina o'zgarishlar kiritadi va an ’anaviy salbiy 
personajlarni qator ijobiy fazilatlar bilan to'ldiradi. Menandr har bir 
insonda sertakalluflik va badkirdorlik jihatlarini bir-biriga zid 
qo'yadi. Odamlar fe’l-atvorini yaxshilash, ulaming bir-birlariga
30

mehr-shafqatli boiishlari — Menandr komediyalarining maqsadi 
edi. Binobarin, bu adib ijodiga xos insonparvarlik va dilkusholik 
tamoyiUari haqida bemalol gapirish uchun asos bo'la oladi.
Yangi Attika komediyasi Yunonistonda paydo bo'lgan drama- 
turgiyaning so'nggi janri edi. Muammoning o'tkirligi, jiddiy ijti- 
moiy-siyosiy masalalarni o'rtaga qo'yish bu komediya uchun xos 
emas. Lekin xarakterlarni ishlash va xatti-harakatlarni keskinlash- 
tirish sohasida mazkur komediyada muayyan siljishlar qilindi. 
Undagi maishiy personajlarning, sujetlarning Rim teatri va keyin- 
chalik yangi davr teatriga ko'chib o'tishi bejiz emas.

Download 9,43 Mb.
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   134




Download 9,43 Mb.
Pdf ko'rish