IM PERIY A DAVRI DA R IM TEATRI
SENEKA
Fuqarolar urushi natijasida e. av. I asrda Rim respublikasi bar-
ham topadi. E. av. 31-yili Antoniy ustidan g'alaba qilgan, keyin-
chalik Avgust («Muqaddas») nomini
olgan Oktavian Rimning
yakka-yagona hokimi bo'lib oladi. Oktavian o'rnatgan tartib awal-
roq tarkib topa boshlagan byurokratik apparatdan iborat harbiy dik-
tatura edi.
Avgust tetatrning ijtimoiy ahamiyatini tushunib, uni har to-
monlama rivojlantirishga yordam ko'rsatadi. U fuqarolami davlatga
sodiqlik ruhida tarbiyalashda yunon tragediyasining
alohida ahami-
yat kasb etishini ko'zda tutib, Rim sahnasida, awalo, shu tragediya
turini tiklash maqsadini olg'a surdi. Atoqli Rim shoiri Goratsiy
«Poeziya ilmi» risolasida Avgustning shu sa’y-harakatini ifodalab
bergan. Goratsiy ushbu risolada rimlik shoirlarga yunon tragedi-
yasini sahnaga qaytarishni taklif etadi. Oddiy,
ixcham voqeali va
uch aktyor hamda xor ishtirok etuvchi yunon tragediyasi shoirga
m a’qul tushib qolgan edi. Goratsiy Avgust fikrini quwatlab,
san’atning g'oyaviy teran, mazmunan o'tkir bo'lishi zarurligi qoi-
dasini olg'a suradi. Uning ta ’kidlashicha, bir tomondan, shoir fu-
qarolarning tarbiyachisi va murabbiysi bo'lganidan
u yuksak bilim-
don bo'lmog'i lozim; ikkinchidan, uning san’ati go'zal bo'lishi
uchun uni tomoshabinga havola etishdan awal obdon ishlovdan
o'tkazishi, har tomonlama mukammallik darajasiga chiqarishi
lozim. «Poeziya ilmi» asari XVII asr fransuz klassitsizm nazari-
yasining shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo'ldi.
Avgust va Goratsiylarning Rim teatri sahnasida jiddiy janmi
tiklash g'oyasi amalga oshmadi. Ko'ngil
ochish ruhidagi tomoshalar
asosiy o'rinni egallab oldi.
Imperiya davrida yaratilgan tragediyalardan bizgacha faylasuf
va dramaturg Seneka (taxm. eraning 4—65-yy.) asarlarigina yetib
kelgan. Lutsiy Anney Seneka armonli va shuhratli kunlarga boy
murakkab umr kechirgan. U Neronning tarbiyachisi va shu
hukmdorning hukmi bilan o'z qon tomirini qirqib,
saroy fitnalari-
ning qurboni bo'lgan shaxs. U stoya falsafasi tarafdori bo'lib, chi-
nakam baxtni ruhiy osoyishtalikdan axtarmoq kerak, inson shunday
ruhiy chiniqsinki, har qanday ruhiy va jismoniy azoblarga mar-
donavor peshvoz chiqa olsin, hatto o'limga
ham bardosh bera ol-
sin, degan g'oyani olg'a surgan.
37
Senekadan bizgacha o ‘nta tragediya yetib kelgan. Ular yunon
miflari asosida yozilgan. Bular «Medeya», «Edip», «Fiyest», «Fed-
ra», « Agamemnon*, «Troyalik ayollar» kabilardir.
Seneka davrida Rim hayoti qonli voqealarga to'la edi. Shu
muhit ta ’siri o'laroq, uning asarlarida qonli intiqom, zo'rlik va ajal
oxanglari dahshat solib turadi. Seneka yunon tragediyalari sujetini
shunchaki takrorlab qo‘ya qolmadi. Yevripidning «Ippolit» asarida,
masalan, Fedraning dard-alamlari botiniy tarzda,
ichki qalb
og‘riqlari tarzida zohir topsa, Senekada sirtdan ochiqchasiga, has-
ratli va alamli nidolar tarzida oshkora jaranglaydi.
Seneka qahramonlari biror qudratli ehtirosga mubtalo bo'lgan
va shu extiros oqibati o'laroq, dahshatli va gohida o'zini halokatli
oqibatlarga duchor etuvchi kishilardir. Seneka tasvirida insoniy qi-
yofalar bir yoqlama: dramaturg personaj xarakteridagi bir xususiyat-
ni
ajratib olib, uni mislsiz darajada bo‘rttirib ko‘rsatadi. Bu hoi
ularning dabdabali ifodalarga to'la tilida ham o‘z ifodasini topgan.
Senekaning «Medeya»si Yevripidning shu nomli asari sujetida
tasnif etilgan bo‘lsa-da, lekin yunon dramaturgi pyesasidan tubdan
farq qiladi. Bu yerda Medeya tragediyaning boshidanoq intiqom
alangasida yonuvchi ayol sifatida ko'rinadi:
Sen uchun pichoq-la qo‘lim kesaman,
Mayli, menim qonim mehrobga oqsin!
Qilichlarni yalang'ochlashga o'rganing qo'llar,
O'rganingiz aziz qonim to'kishga!
