Tomas Kid
(1557— 1595) asarlari ham munosib
o'rin tutgan. Uning «Ispan fojiasi» asari ingliz sahnasida qasos tra-
gediyasi janrini shakllanishiga turtki bo'ldi.
M arloning yana bir m ashhur zamondoshi Robet G rin (1558—
1592) bir necha pyesalari, ayniqsa «Jord G rin, Vekfild dala
qorovuli» qahram onlik komediyasi bilan o 'z iste’dodini yaqqol
nam oyon etgan. G rin ijodining xalqchilligi uning ifoda uslubida
ham yaqqol ko'rinadi.
Shekspirning salaflari U yg'onish davri ingliz tragediyasi va ko-
mediyasiga asos soldilar: xalq sahnasiga qimmatli g'oyaviy, axloqiy
haqiqatlar kirib keldi, sahnada qudratli qahram on, yangi zam on-
ning mardonavor, shijoatkor kishisi obrazi mujassam etildi.
VILYAM SHEK SPIR (1 5 6 4 -1 6 1 6 -y .)
Shekspir dram alari jahon san ’ati yutuqlarining eng nodir na-
m unalarini tashkil etadi. Davrning real voqeliklarini teran aks etti-
ruvchi bu asarlar kundalik turm ushning ruhsiz izoxi bo'lib qolmadi.
Ular yuksak um um lashm a asarlar darajasiga ko'tarildi. Bu hoi
dramaturgga jam iyatdagi shiddatli to'qnashuv va ziddiyatlami ochib
tashlash,
davrning
m ashaqqatli
m uam m olarini
olg'a
surish
imkonini berdi. Inson va U yg'onish davri haqidagi haqiqat
qanchalik achchiq va o'kinchli bo'lm asin, Shekspir bu haqiqatni
butun borlig'icha to 'la -to 'k is bayon qilib berdi.
58
Ulug‘ mutafakkir va daho so‘z ustasi Shekspir nom ining jahon
teatri tarixida abadiy boqiyligi u yaratgan san’atning insonparvar-
ligi, xalqchilligi, m azm unan g‘oyat teran va haqqoniyligi bilan bel-
gilanadi.
Vilyam Shekspir 1564-yil 23-aprelda Angliyaning qoq yuragida
joylashgan Stretford shahrida tavallud topgan. Uning otasi Jon
Shekspir o'ziga to ‘q savdogar va teri oshlovchi hunarm and edi.
Onasi Meri kambag‘allashib qolgan arden dvoryan oilasidan
chiqqan.
Vilyam yetti yoshida mahalliy maktabga boradi. Bu yerda
o ‘quvchilar notiqlik san’ati, m antiq ilmi, lotin, yunon tillari, antik
adabiyot, mifalogiya asoslaridan voqif bo'ladilar. 1580-yillarning
oxirida Shekspir Stretfordni tark etib, sayyor truppa safida bir-
m uncha vaqt viloyatlarda safarda bo'lgan, so‘ng Londonga kelib,
bir truppaga ishga kirgan.
Shekspirning ijodiy faoliyati 1594-yildan «Lord Kamerger
truppasi» — bilan bog'liq. U atoqli aktyor Richard Berbedj rahbar-
lik qiluvchi shu teatrda 1612-yilgacha ishlaydi. Uning so‘nggi to ‘rt
yillik umri Stretfordda o ‘tadi. U 1616-yiIning 23-aprelida, o'zi
tug'ilgan kuni shu shaharda dunyodan ko‘z yuniadi.’
Shekspir o 'ttiz yettita pyesa yozgan. Ijodining dastlabki o ‘n yil-
ligi (1590—1600) davomida ikki tragediya («Romeo va Julyetta»,
«Yuliy Sezar»)dan istisno faqat komediya va tarixiy solnom alar
yaratdi. Bu asarlarda Shekspirning hayotga bo'lgan ishonchi ufurib
turadi, shundan bo'lsa kerak, bu bosqichni — hayotbaxsh ijod
davri deydilar. «Hamlet», «Otello», «Qirol Lir» kabi asarlar yaratil
gan 1600— 1608-yillar fojeaviy ijod davri, «Qish ertagi», «Bo'ron»
kabi pyesalar dunyoga kelgan 1608—1612-yillar rom antik ijod davri
deb izohlanadi.
Tarixiy solnoma deganda Angliyaning keyingi uch yuz yillik
tarixidan olib yozilgan dram alar ko'zda tutiladi. Bular «Genrix VI»
ning uch qismi va «Richard III» va «Richard II», «Genrix IV»ning
ikki qismi va «Genrix V» dan iborat ikki tetralogiyadan iborat asar
lar majmui bo'lib, ularda davlatning yaxlitligi, uning xalqqa
g'am xo'rligi, odil va dono hukm dor tom onidan boshqarilishi m u-
am m olari olg'a surilgan. H ukm dorning shaxsi masalasi hamisha
Shekspirning diqqat markazida bo'lib kelgan. Shekspir oqil va qobil
hukm dor obrazini birdaniga chizmaydi:
G enrix VI, masalan saxiyqalb, insonparvar, lekin irodasi bo'sh
m onarx bo'lganidan feodaliar beboshligini jilovlay olmaydi. Uning
qotili
G loster,
bo'lg'usi
Richard III
esa irodasi metindek
59
m ustahkam , yuksak aql-idrok egasi, am m o qabih va yovuz kimsa.
«Ricliard III»da Shekspir R ichardni kishilarning fikr-o'yini darhol
o'qiy oladigan va ulam i darhol sehrlab, o ‘z izmiga sola oladigan
shaxs tarzida ko'rsatgan.
Richard shahzoda Eduardni ham , qirol G enrix VI ni ham qatl
ettiradi. Eduardning bevasi m alika A nna qaynatasi Genrixning
jasadi qabristonga olib ketilayotgan tobut orqasida borar ekan,
Richard uni qarshi oladi. M otam libosidagi bu ayolni Richard
shunday avraydiki, Anna uning uzugini qabul qilib, erining shu
qotiliga tegishga rozilik berganini o ‘zi ham bilmay qoladi. Sheks-
pirning ta ’kidlashicha, qon to'kilgan joyda farovon davlat qurilishi
mum kin emas, jinoyat bilan baxtli jam iyat qurib bo'lm aydi. Ri
chard jang arafasida o ‘z chodirida uxlar ekan, tush ko'radi. Richard
o'ldirgan kishilarning arvohlari uning qarshisida birm a-bir paydo
bo'lib, qotilga o'lim tilab saf tortib o 'tib boradilar. Bu sahnada vo-
qealarga yakun yasovchi sahna deyish mumkin. Richardning
yovuzligiga shu sahnada hukm chiqariladi. Qotilning o'lim i rnu-
qarrar: u R ichm andning q o'lida o'ladi.
Shekspirning «Yanglishlar komediyasi*, «Qiyiq qizning quyi-
lishi», «Veronalik ikki yigit», «Yoz tunidagi tush», « 0 'n ikkinchi
kecha» kabi komediyalari 1590-yillarning mahsuli bo'lib, ular
Uyg'onish faslining nurli dunyoqarashi va erkin insonning tabiiy
mehr-saxovatiga ishonch tuyg'usi bilan iim m o-lim . Ulardagi kulgi
odatdagi fosh etuvchi komediyalarga xos qahrli, achchiq kulgiga
o'xsham aydi. Bu kulgi inkor etishga emas, balki shaffof hayot qu-
vonchlari-yu sog'lom va baxtli kishilar quvonchlarini ifoda etishga
qaratilgan. «Qiyiq qizning quyilishi* ham bundan mustasno emas.
Shekspir o 'jar ayol va m usht bilan uning esini kiritgan er haqidagi
ingliz farsidan shunday san’atkora foydalanganki, natijada, ulkan
sevgi, vafo va sadoqat haqidagi komediya paydo bo'lagn. Luchen-
sio, G rem io va G ortenziodan iborat uch og'ayni zodagon Baptis-
taning Bianka degan qizini sevib qolishgan. Lekin Bianka opasi
Katarina turm ushga chiqm aguncha erga chiqolmaydi. Katarina shu
darajada o'jar, qo'rski, biron yigitni yoniga yo'latm aydi. Shunday
vaziyatda Katarinaga m unosib xushtor topiladi, u qizdan ham o'jar,
chapdast Petruchcho edi. O 'jarlikda bir-biridan qolishmaydigan bu
ikki yosh «tanishuv, olishuvlar* orqali bir-birini topadi va baxtli
nikohga erishadi, Bianka esa Luchensioga turm ushga chiqadi.
Erkak qiyofasiga kirib, ajoyib-g'aroyib sarguzashtlar ila m urod-
maqsadiga yetuvchi yigit-qizlar timsollari Shekspir asarlarida
ko'plab uchraydi. Bunga birgina misol: kema halokatga yo'liqadi;
60
akasi Sebostyanni yo‘qotgan Viola yigitchasiga kiyinib, o ‘ziga
Sezario isrnini olib, graf Orsino xizmatiga kiradi. Orsino grafinya
Oliviyani sevsa-da, lekin qizda unga nisbatan moyillik yo‘q. Ishga
Sezario (Viola) kirishadi: Oliviya, qarangki, Orsino nom idan kelgan
sovchini munosib yigit deb bilib, unga sevgi izhor qiladi: Tabiiyki
Viola inkor etadi. K o'p o ‘tm ay, ayni Violaga o ‘xshash yigit kirib
keladi, u Violaga ikki tomchi suvdek o ‘xshash b o ig an akasi Se-
bostyan edi. Sebostyan Oliviyani taklifini darhol qabul qiladi, ular
qovushadilar. Shu bahona ikkinchi juftlikning ham baxti kuladi.
Orsino o 'z xizmatchisining latofatli qiz ekanini bilib qolgach, unga
uylanadi.
«Yozgi tundagi tush» asarini Shekspir komediyalari orasida eng
shoirona komediya deyish mumkin. U nda nafis Iirizm, sehrli fan-
tastika, dag'al kulguli tunnush lavhalari ajib bir uyg‘unlikda
nam oyon bo'lgan. Asar voqeasi graf Tezeyning to'yida ko'rsatilishi
lozim b o ig an toinoshaning mashqi tarzida tasnif etilgan. G erm i-
yaning otasi uni Demetriyga turmushga berm oqchi, qizi esa Lizan-
drni
sevadi.
Ikki
yosh
otalar
tazyiqidan
qochib,
o'rm on
quchog'idati panoh topadilar. Oxiri Lizandr va Gertniya Yelena va
Demetriy bir-birilarining visoliga erishadilar.
Shekspir ijodining ikkinchi bosqichida inson tabiatining
go'zalligi va komilligini madh etuvchi komediyalar, odil saltanat
tarzini tasdiq etuvchi solnomalar o'rnini dard-alam , qahr-g‘azabga
t o l a tragediyalar egallaydi, ularda gum anistlar ezgu niyatlarining
sarob b o lib chiqishi, qabihona xudbinlik tantanasi, «zamonlar rish-
talarining uzilishi» o ‘z ifodasini topdi.
Shekspir ijodining birinchi bosqichida yaratilgan «Romeo va
Julyetta» tragediyasida feodal adovat o 'rta asr bid’ati Uyg'onish
davrining serzavq yoshlari olamiga qaram a-qarshi qo'yildi. Romeo
va Julyettalam ing oilalari — Mantekki va Kapulettilar shunday
murosasiz raqiblarki, dushmanlik hissi keksalaradan yoshlarga ham
ko'chgan edi:
Kapulettining jiyani Tibalt Rom eoning do ‘sti
Merkutsioni olishuvda qilich bilan halok etadi, so'ng Romeo Ti-
baltni o ld irad i. Romeo Veronadan badarg‘a qilinadi. Julyetta
cherkovda rohib Lavrentiy homiyligida Romeo bilan nikohlangan
b o lsa -d a , lekin vaziyatdan foydalanib, ota-onasi uni Bekning
qarindoshlaridan Parisga turmushga berib yuborishlari m um kin edi.
Ruhoniyning maslahatiga ko'ra Julyetta 42 soat uxlatuvchi dori
ichadi, toki, o lik deb sag'anaga ko'm ilgach, uyg'onish soatida
Romeo yetib kelishi kerak. Julyettaning o lim id an xabar topgan
Romeo sag'anaga o ‘zi yetib keladi, Julyettani o lik deb bilib, zahar
61
ichadi. Julyetta uyg'onadi, R om eoning o ‘lik jasadini ko‘rgach,
uning yonidan pichog'ini olib, o ‘zini o ‘zi nobud qiladi.
Veronalik ikki oshiq-m a’shuq haqidagi qayg'uli qissa — bu ayni
zam onda jah o n adabiyotida g'olib sevgi haqidagi doston ham dir.
Shekspim ing «Romeo va Julyetta* dram asining shukuhi — bu sevgi
g'oyasidan iborat, - deb yozgan edi. V. G . Belinskiy, — zero,
oshiqlarning ko‘tarinki, dil so'zlari yulduzlar nuridan porlab, o'tli
to iq in bo'lib yog'ilib turadi...»
R om eo va Julyettaning muhabbati birdaniga alanga oladi.
Rom eo Julyettani birinchi ko'rishdayoq m o'jizakor parivashga duch
kelgandek bo'ladi, borlig'i o ‘zgarib, ju ra t va dadillik kasb etadi.
Jam olidan m ash'allar ham b o ‘ldilar xira!
T un q o ‘ynida olmos yanglig" barq urar husni.
G o ‘yo zanji qulog‘ida porloq zirakday;
Bu dunyoga nisbatan u kop qimmatbaho!
G o ‘yo oppoq kabutardir z o g ia r ichida.
U ning xusni bo'laklam ing husnin uchirar.
Ilgari xam sevarmidim? Toning, kuzlarim!
Shu kungacha go‘zallikni bilmas ekanman.
Samoviy va ayni zaminiy sevgi ehtiroslari Romeo Julyettaning
hadsiz qalb sahovatini ochib yuboradi.
Dengizlarday bepoyondir m enda saxovat,
Dengizlarday m enda chuqur sevgi-muhabbat.
Q ancha behad tortiq qilsam m uhabbatim ni,
Shuncha cheksiz — bepoyon bil saxovatimni.
| 