JAN BATIST POKLEN MOLYER (1 6 2 2 -1 6 7 3 -y .)

timsolini yaqqol ko‘rsatish darajasida m ohirona ilg'ab olingan, shu 
bilan birga tabaqaviy kibru havo va dim og‘dorlik inson tabiatini 
qanchalik poymol etib, uni qo'g'irchoq misol quruq savlatga aylan- 
tirib qo ‘yishi ham ochib tashlangan edi. Asar favqulodda z o 'r m u- 
vaffaqiyat qozondi. U qatorasiga 38 m arta ko'rsatildi.
T a’lim -tarbiya, axloqiy m unosabatlar mavzuyida yaratilgan 
«ErIarga saboq» (1661), «Ayollarga saboq» (1662) kabi asarlarda 
o ‘rta asrcha qarashlarga zid ravishda o ‘zaro sevishib turm ush qur- 
ish, erkin tarbiyaning afzalligi masalalari ajoyib-g‘aroyib lavhalar va 
obrazlar orqali ifoda etildi.
M olyem ing buyuk komediyalari «Tartyuf» (1664) asari bilan 
boshlandi. «Don Juan yoki Tosh mehmon» (1665), «Odamovi» 
(1666), «Xasis», «Soxta oqsuyak» (1668) shular jumlasiga kiradi.
«Tartyuf» asarida dindor qiyofasiga kirib, muqaddas kitoblardan 
fatvolar topib kishilami yo‘ldan ozdirgan firibgar, riyokor kimsa fosh 
etilgan: soddadil Orgon Tartyufning soxta «avliyo»ligiga shu qadar 
ishonadiki, uning o'gitlarini qabul qilmagan o'g'li Damisni uyidan 
haydaydi, qizi Marianani unga nikohlab berishga ahd qiladi, uyini 
ham Tartyufning nomiga o'tkazadi. Uydagilar Tartyufning firibgar- 
ligini aytib, Opgonning ko‘zini ochmoqchi bo‘ladilar. Lekin u Tartyuf 
xotini Elmiraga yopishmaguncha, bu gaplarga ishonmaydi.
Tartyuf cherkov nom inigina sotmaydi: zig‘ircha ham tortin- 
may, yurtparvarlik niqobiga ham kirib oladi. Orgondan olingan 
hujjatlarga to ‘la quticha unga dastak bo'ladi. Shular yordamida 
unga yaqindagina «hazratim» deya sig'ingan Orgonni avaxtaga 
tashlamoqchi bo'ladi. Asar yaxshilik bilan yakun topadi: Tartyufni 
qirolning o'zi fosh etadi.
«Don Juan» asarida Molyer aslzodalaming buzuq va qabih axlo­
qiy qiyofasini fosh etdi. D on Juan bilan uning xizmatkori Sganarel 
orasidagi ziddiyat oqsuyaklar o'zboshimchaligi bilan buijuacha sog'lom 
qarashlar orasidagi qarama-qarshilikning ifodasi tarzida namoyon 
bo'lgan. Bir suhbatda Sganarel xojasi hech narsaga ishonmasligiga 
pisanda qilib, «Siz o'zi nimaga ishonasiz?» deb savol berarkan, Don 
Juan: «Ikki karra ikki to'rt»ga, deb javob beradi. Don Juan aniq 
mo'ljal, hisob-kitob bilan ish ko'ruvchi o 'ta ustomon kimsadir. Ni- 
yati — inson zurriyoti tahqirlansa, guldek qizlaming or-nomusi top- 
talsa, beg'ubor qalblari pora-pora bo'lsa? Bulaming jami komediyada 
aslzodalaming bejilov xirs-havaslari natijasi tarzida ko'rsatilgan.
Hayotda D on Juanning jinoyatiga yarasha jazolar ko'zda tutilgan 
emas edi. Lekin pyesada Molyer bunday qabih kimsaning jazosi o'lim
ekanini yashirmaydi. Don Juanni o 'z qa’riga oluvchi ajal bo'roni,
77

chaqinlar shunchaki sahnaviy jozibadorlik vositasi bo‘Iibgina qolmay, 
ayni chog'da qasosli dunyoning qaytishi sifatida idrok etiladi.
«Odamovi» asari Alsest bilan uning do'sti Filint orasidagi m u- 
nosabatdan boshlanadi. Filint odam lar bilan m urosa-yu m adora 
qilib yashashni afzal ko‘radi. U turm ush tarzini o ‘zgartirish qiyin 
ekanini 
sezgach, 
yom onlikka 
qarshi 
kurashishga 
ne 
hojat, 
ko'pchilikning yo'rig'iga qarab yashash m a’qul-da, degan fikrga ke­
ladi. Alsest kelishuvchanlik yo'liga kirgan do'sti Filintga ta ’na 
toshlarini yog'diradi, adolatsizlikni fosh etuvchi jasur kishilargina 
unga d o ‘st ekanini aytib, undan uzoqlashadi. Alsest asarning boshi- 
dan oxirigacha isyonkorlik ruhida harakat qiladi, lekin tasvir etila- 
yotgan m uhit shunday qabihona m uhitki, Alsest biron-bir natijaga 
erisholm aydi, hatto sevgilisi Selim ena ham uni tashlab ketadi.
Molyer dvoryanlar jamiyati illatlarini fosh etlsh bilan birga bur- 
juacha axloqning noinsoniy jihatlarini ham hajv ostiga ola bildi. 
«Xasis» komediyasida mudhish bir sudxo'rning sharmandali qiyofasi 
chizib berilgan. Garpagon mijozlardan qo'shim cha katta foydalar olib- 
gina qolmaydi, sep qilishdan qocliib qizi Elizani qari kuyovga be- 
rishga, o ‘g‘li Kleantni puldor beva ayolga uylantirishga ahd qiladi. 
O'zi 
esa 
puldorligi 
uchun 
yoshgina 
Mariannaga 
uylanishga 
chog'lanadi. O lg‘li o'ziga raqib chiqib qolarkan, uni uydan haydaydi; 
tilla buyumlar saqlanadigan qutichasi yo'qolar ekan, qiziga o'shqiradi, 
dod soladi.
G arpagonning boylikdan ajralishi uning uchun o 'lim bilan 
tengdek gap: o'zini qo'yarga joy topolm ay, jazavaga tushib, ham - 
mani shubha ostiga oladi, o 'z insoniyligini yo'qotib, qandaydir 
m ahluq qiyofasiga kirib qoladi.
Boylikka xirs qo'yish, umuman, insoniy munosabatlar tabiatini 
xarob etib, ijtimoiy axloqsizlikni vujudga keltirishi mumkin. «Soxta 
oqsuyak» komediyasida davlatmand Jurden «dvoryanga aylanish» orzu- 
sida o'zining asl tabiatidan ajralib, o'ta sharmandali holatlarga tushadi.
«Soxta oqsuyak» kom ediya-baletining qahram oni Jurdenning 
puldan buzilishi boshqacha kechadi. M olyer zam onida fransuz 
jam iyatida «bosh nazoratchi» Kolberdan tortib oddiy burjuagacha 
buijuaziya tabaqasining barcha qatlam larida boyish vasvasasi avj ol­
gan edi. Jurden shu m uhitning qaynoq nafasi bilan yo'grilgan 
obrazdir. Bankchilar, savdo-sotiq korchalonlari, sudxo'rlar, qisqasi, 
kissasini pulga to'ldirgan kishilar: borki, ham masi dvoryanlik un- 
voni egasi bo'lib, «to'pori» ism-shariflariga «de» qo'shim chasining, 
qo'shib aytilishi u chun qancha zarur bo'lsa, shuncha k o 'p pul sarf- 
lashga harakat qilar edilar. «Dvoryanga aylanish* orzusi aslzodalar
78

tabaqasidan, o'ynash ortirishm i, do'st-birodar topishmi, qo'ying- 
chi, yana qanday imkonli choralar bo'lsa, hammasini ishga solishni 
taqozo etardi. Davlatm and b o iib oyoqqa turib olgan Jurden ham 
shunday dvoryan bo'lishni orzu qilgan kishilardan. U pulning kuchi 
bilan oqsuyaklik darajasiga erishishga astoydil ishonadi; dvoryanlik 
«ilmu» amallarini sabot bilan egallaydi, chindan-da e’tiborli kishiga 
aylanadi. «To‘poriga bordi-keldidan ko‘ra zodagonlar bilan mulo- 
qotda bo‘lish m udom foydalidir», deydi u. Lekin u juda shoshqalo- 
qlik qilib q o ‘dyadi: yaxshi-yomonning farqiga bormay, allaqachon 
tekinxo‘rlik ko'chasiga kirib qolgan tabaqadan ibrat olib, fozil kishi 
darajasiga ko‘tarilm oqchi bo 'lad i. Dvoryanlar bilan yaqinlashuv 
uning o ‘zida bor aql-farosatning ham barbod bo‘lishiga olib keladi. 
Dvoryan uchun ko‘rk hisoblanmish qilichbozlik, raqs tushishni 
eplay-eplam ay jon-jahdi bilan o'rgangan sayin, bu soddadil, 
noshud zot shunchalik kulgiga aylanaveradi. Molyer qahramonlari 
muayyan bir xususiyat doirasida ko'rinadilar, degan um um iy qarash 
mavjud. Jurden bundan mustasno bo'lib, u psixologik va maishiy 
to ‘kis izohlar asosida, ko'p qirrali obraz tarzida ko'rsatilgan.
Jurdenda fars obraziga xoslik ham mavjud. Hayotga oshiftalik, 
kuch-g'ayrat jo'shqinligi shu farsdan qo'shilgan xususiyat. Dvor- 
yanga aylanish ishtiyoqi burjuaning yuqori tabaqaga kutarilishdek 
ayorona rejasining natijasigina emas. 
Bu soddadil kishining 
sam im iy orzu-niyati ham dir. By niyat shu qadar, kuchliki, Jurden 
o'zini havoda uchib yurgandek his etadi. «Mamamushi» takabbur 
unvoni beriladigan m ubolag'a sahnasida janobi Jurdenning ajoyib- 
g'aroyib bir qiyofada ko'rinishi bejiz emas.
S how oz xizm atkor Kovel masharalash rejasini tuzarkan, to- 
m oshaning 
bosh 
qahram oni janob 
Jurdenning o 'zidan-o'zi, 
beixtiyor oqsuyak qiyofasiga kirib olishini ko'zda tutgan edi. Zero, 
u xayolida allaqachon «mamamushi» bo'lib yashardi. Mayli, uni 
tayok bilan kaltaklasinlar (qoidasi shunday), lekin unvonga erish- 
gani qoladi. Shu zaylda «mamamushi Jo'riddin* paydo bo'ladi; 
endi u sallada savlat to'kib, graf bilan tengm a-teng so'zlasha oladi 
va qizini shu kuniyoq to 'y qilib, turk shaxzodasiga uzata oladi.
Molyer komediya-balet va mubolag'ali xalq davra o'yini vosita- 
sida aristofanchasiga oshkoralik bilan «mamamushi Jo ‘riddin» va u 
orqali jamiki farang «mamamushi»larini masharalaydi. Dramaturg 
saroy kiborlarining quruq savlatiga uchib, xalqdan uzoqlashish va 
aqldan ozishlikning jazosi sifatida tomoshabinlaming hayqiriqlari 
ostida Jurden ustidan shunday murosasiz hukm chiqaradi.
79

Molyer, boylik vasvasasiga tushib, o ‘z insoniylik fazilatidan ajral- 
gan kimsalaiga zid ravishda quyi tabaqadan chiqqan oddiy insonlar- 
ning oliyjanob qiyofalarini yaratgan. O'zidan ketgan zodagonlaming 
fosh etuvchilari sifatida ko'pincha xizmatkorlar timsollari namoyon 
bo'lgan. «Tartyuf»da Dorina, «Soxta bemor»da Tuanetta o ‘z xojalariga 
mehribon, adolatparvar qizlar timsollari tarzida namoyon bo'ladilar.
Molyerning so'nggi komediyalaridan biri — «Skapenning nay- 
ranglari» (1671) asarining bosh qahramoni o'zining dono va omilkor- 
ligi bilan xasis, tambal boy zodagonlami dog'da qoldirib, chinakam 
insoniy qiyofasini ko'rsatuvchi xizmatkor Skapen obrazi qad ko'taradi.
M olyerona hajviy obrazlarning yirikligi, muayyan bir xususiyat, 
intilish bilan yo'g'rilganligi muallifni xalq hajviyasi va Uygonish 
davri komediyasi yutuqlaridan unum li foydalanishning samarasi 
edi. M olyer farsga xos ortiqcha kulgi «ermagi», italyan del arte 
komediyasining chekliklarini o 'ta b m ubolag’ali, lekin hayotiy. 
haqqoniy, to'laqonli hajviy obrazlar yaratdi. Ayni zam onda, Molyer 
aql-idrok ustuvorligiga asoslangan klassitsizm estetikasining um uin- 
lashtirish qoidalariga suyanadi. Biroq, u m azkur uslubga xos ta- 
baqaviy m anfaatdorlik doirasida cheklilik va «oliy» ja n r dabdaba- 
bozligini doim tanqid ostiga olib, chin xalqchil komediya san'ati 
yaratish uchun kurash olib bordi.
Molyer ijodi hissiy kechinmalarga boy, shukuhi baland, ayni za­
monda, tafakkur nuri bilan yo'g'rilgan ijoddir. Klasitsizmning voqelik- 
ka tafakkur ko'zi bilan qarash talabi Molyerga o 'z asarini pishiq-puxta 
tuzish, insoniy xarakterlami teran tahlil etish imkonini berdi. Molyer 
hayot qatlamlariga keng ravishda kirib bora oldi; uning obrazlari ni- 
hoyatda rango-rang. Lekin m a'lu m ijtimoi tiplami ajratib ko'rsatish 
uchun aynan shulaiga xos xususiyatlami chizishga diqqatini qaratdi.
Pushkinning ta'rificha, «Molyer asarida Xasis — faqat xasisdir..». 
Bu ta’rif um um an to'g'ri bo‘lsa-da, lekin Molyerning ham m a obrazlari 
ham, biryoqlama emas, Molyerning hajviy obrazlarida qora bo'yoqlar 
bo'rtib ko'zga tashlanib turadi, asar g'oyasi ham shular orqali ochiladi. 
Molyer Tartyuf, obrazini yaratishda «faqat o'tkir bo’yoq va muhim 
belgi-xususiyatlardangina foydalandim* deb yozadi. Tartyuf, Don 
Juan, Garpagon va boshqa keng ijtimoiy umumlashma darajasiga ko‘- 
tarilgan hajviy obrazlar aynan shu usulda yaratilgan.
M olyer 
kom ediyalarining 
xalqchilligi 
ulam ing 
hayot- 
baxshligida, ajoyib-g'aroyib obrazlar orqali hayot m uam m olarining 
badiiy idrok etilishidadir.
Molyer pyesalari hozirda ham dunyoning turli teatrlarida ko'rsatib 
kelinadi. Bu borada eng keksa «Komedi Fransez» teatri yetakchi
80

o'rinda turadi. Bu teatming «Molyer uyi» deb atalishi bejiz emas.
0 ‘zbek sahnasiga M olyer pyesalari 1920-yillar oxirida kirib 
keldi. 1927-yili o ‘sha davrda Moskvada tahsil ko'ruvchi o'zbek ak- 
tyorlik studiyasi «Xasis» pyesasini diplom spektakli sifatida yarat­
gan. Shu bo‘yi M olyer asarlari o'zbek teatrida doim iy ravishda 
qo‘yiladigan bo'lib qoldi.

Download 9,43 Mb.