INGLIZ TEATRI
DRAMATURGIYA
1688—1689 yil-ingliz buijua inqilobi tufayli
ingliz teatri tarixida
yangi davr boshlanadi. Hokimiyatga qaytib kelgan Styuartlar dinasti-
yasi puritanlar tom onidan quvg‘in qilingan teatmi qayta tiklaydi.
M a ’rifatparvarlik teatriga xos qator teatr janrlari dastlab Angli-
yada shakllandi. Shunday janrlardan biri sentim ental (hazin) tash-
viqiy komediya bo'lib, uning bosh maqsadi — yaxshilik na-
m unalarini ko'rsatish bilan kishilarni ezgulikka d a ’vat etishdan ibo
rat bo'ldi. Keskin to'qnashuv va kulgili vaziyatlarni chetlab o'tuvchi
bu xil komediyada burjua turm ushi ko'tarinki ruhda ifodalandi,
burjuacha axloqiy tam oyillar tasdiq etildi.
1730-yillarning boshida yana bir jan r —
buijua tragediyasi yoki
m eshchan dramasi paydo bo'ladi. M eshchan dramasida oddiy in
son fojeiy sahnaning bosh qahram oniga aylandi. Joij Lillo (1693—
1739)ning «London savdogari yoki Jorj Barnvel qissasi» (1731) asa
rining ulkan muvaffaqiyati bu janm ing sahnada tasdiqlanishiga ku-
chli ta ’sir ko'rsatadi. Asarda Jon Barnvelning suyug'oyoq Milvudga
ilashib qolib, uning qistovi bilan xo'jayinining mulkini o'g'irlashi,
keyin merosiga egalik qilmoqchi bo'lib, o 'z amakisini o'ldirishi
haqida hikoya qilingan edi. Jinoyatchilarning har ikkalasi ham qatl
etiladi.
Ballada operasi va m ashq (repetitsiya) janrlari keng yoyiladi.
Bu janrlarga m ansub asarlarda mavjud tartibotga nisbatan tanqidiy
m unosabat kuchli ifoda etilgan. Ballada operasi — parodiya janri-
dir; unda qo'shiqlar, odatda, m utlaqo nomuvofiq ohanglarda, ya’ni
kulgili so'zlar g'ussali, g'ussali so'zlar kulgili ohanglarda aytilgan.
Q ahram onlar bamisoli ikki qiyofali bo'lib ko'rinadilar:
m asalan,
qaroqchilar tarzida
ko'ringan
kimsalar m utlaqo
o'zgacha —
qaroqchi-siyosiy arboblar tarzini oladilar.
Mashq — repetitsiya janri «teatrda teatr» usuliga asoslangan
janrdir. Bu janrning tarixi «Bukengemning» M ashq (1671) pyesasi-
dan boshlandi. 25 ta pyesa yozgan yirik hajv ustasi G enri Filding
(1707— 1754) ham bir qator pyesalarini
m ashq janrida yozib, buijua
demokratiyasidagi soxtaliklarni fosh etgan.
Lekin tom oshabinlar orasida keng shuhrat topgan ballada ope
rasi janri bo'lib, u Jo 'n G ey (1685—1732) ning 1728-yili sahna-
lashtirilgan «Qashshoq operasi» asaridan so'ng keng taraqqiyot
yo'liga kirdi. XX asrda «Qashshoq operasi* sujeti asosida B. Brext
86
«Uch mirilik opera» asarini yozdi.
XVIII asm ing 60-yillaridan «odatdagi» komediya taraqqiyoti
boshlanadi. U quvnoq komediya nomi bilan dunyoga kelib, senti
m ental komediyani siqib chiqara boshlaydi.
Oliver Goldsm it (1728—1774) «Teatr
haqida tajriba yoki
quvnoq komediya bilan hazin komediya chog‘ishmasi» risolasida
komediya tabiatan kishida hazin, iztirobli tuyg‘ularni emas, balki
o'zining
quvnoq-xushchaqchaqlik
xususiyati
bilan
hayotga
oshiftalik hissini uyg‘otuvchi jan r ekanini ko‘rsatib, o ‘zi bu borada
«Bir tun xatolari» (1773) asarini yaratib ibrat ko'rsatadi. «Bir tun
xatolaris zam ondosh kishilarning fe’l-atvorini qiziq Iavha va
obrazlar orqali ko‘rsatish bilan ingliz m a’rifatparvarlik dramaturgi-
yasida
insonning
axloqiy
olamini
tadqiq
etishga qaratilgan
yo'nalishning ilk namunasi edi.
«Quvnoq komediya» sohasida erishilgan tajribalar XVIII asr ingliz
dramaturgiyasining eng yirik vakili — Richard Brinsli Sheridan
(1751—1816) ning ijodi uchun zamin bo‘lib xizmat qiidi. U 24 yo
shida «Raqiblar» (1775) degan birinchi komediyasini sahnaga olib
chiqadi. Uning ortidan shu yiliyoq «Duenya» degan ballada operasini
yaratadi. 1777-yili yaratilgan «G‘iybat maktabi»
komediyasi ingliz
m a’rifatparvarlik komediyasining eng yirik namunasiga aylandi.
Sheridan teatrga juda ishqiboz kishi bo'lib, 1776-yili atoqli ak
tyor David G arrik egalik qiluvchi «Druri-leyn» teatrini sotib oladi.
K atta qarzga botsa-da, teatrning eski binosini buzib, yangisini tik-
laydi. Tom osha zali deyarli ikki baravar kengaytiriladi. yong'indan
saqlash uskunalari o'rnatiladi. Sahna shunday jihozlangan ediki,
unda ko'l hosil qilish mumkin edi. Qayta qurilgan tetarning ochi-
lish kuni aktyorlardan biri tom oshabinlarning ko‘z o'ngida shu
k o ‘lda qayiqda suzgan. Taqdir o ‘yini qiziqki, shu teatr 1809-yili
yong'indan kuyib kul bo'ladi.
Sheridanning ham m a asarlari shov-shuvli
muvaffaqiyat qozon-
gan. Lekin bir asari —«G ‘iybat maktabi* hajv tig‘i eng o ‘tkirligi bi
lan ajralib turardi. Munofiqlik ingliz jamiyatining qon-qoniga singib
ketgan illatlardan edi. Shu bois ingliz m a’rifatparvarlari ingliz Tar-
tyufini ko‘rsatish bo'yicha uzoq muddat harakat qilib kelganlar.
Shu vazifani Sheridan «G ‘iybat maktabi*da Jozef Serfes obrazi
orqali amalga oshirdi. Sheridan tom oshabin uchun qandaydir no-
tanish, yangi voqealam i chizmagan. O 'sha davr ingliz asarlarida
uchrovchi voqealar yangichasiga tahlil ko'zidan o ‘tkazilgan ed^
Oliyjanob, m o 'tab ar shaxs bo'lib «ko‘ringan»
Jozef Serfesni keksa
P iter Tizlning ayoli Tizl xonimga «yaxshi» m aslahatlar berish orqali
87
o'ziga og‘dirib olishi, yom onotlik hisoblangan ukasi C harlz Serfes-
ning aslida oliyjanob inson bo'lib chiqishi tom oshabinni m aftun
etarli darajada qiziqarli lavhalarda ko'rsatilgan edi.
Ingliz tetari M a’rifatparvarlik davrida Shekspir davri darajasida
dram aturgiya yarata olmadi. Lekin sahna san’ati, xususan, aktyor
ijrochiligi sohasida butun Ovro‘poga ibrat b o ‘larli
natijalarga erish-
di.
