F R A N S U Z T E A TR I
1715-yili Lyudovik XIV ning o ‘limi
bilan katta bir davrga ya-
kun yasaldi. Absolutizm tuzum i oxir oqibatda mamlakatni xarob
qilganligi m a’lum bo'ldi. Fransuz m a’rifatparvarlari nodonlikni
qoralab, om m aga bilim tarqatish uchun kurashdilar. Eski tuzum ni
asoslashga qaratilgan. taraqqiyotga to ‘siq b o ‘luvchi har qanday uri-
nish qoloqlik, johillik, nodonlik deb e ’lon qilindi. Deni Didroning
tadqiqotlari tufayli olamga materialistik
qarash nuqtayi nazarining
shakllanishiga asos yaratiladi.
M a’rifatparvarlik teatri rivojida fransuz teatri yangi davr ochdi.
Volter fransuz m a’rifatparvarligi ilk bosqichining eng yirik na-
moyondasi sifatida maydonga chiqqan.
VOLTER (1694—1778-y.)
Fransua Mari Arue Volteming padari buzrukvori yirikkina
m ansabdor yurist, onasi eski dvoryanlar xonadonidan chiqqan ki-
shilar bo'lishgan. Volter bolaligidan yaxshi bilim oladi. hurfikrli asl-
zodalar to ‘garagi ishtirokchisiga aylanadi. Uning o'sm irlik chog'ida
yozgan hajviy she’rlari hokimiyat doirasida shov-shuv ko‘tarilishiga
sabab bo'ladi, Bastiliya istehkomida o ‘n bir oy avaxtada yotadi,
o'zining «Edip» degan birinchi pyesasini shu yerda yozadi. 1726-
yili bir aslzoda bilan urushib qolishi bahonasida yana Bastiliyaga
qam aladi, so'ng uni fransiyadan chiqarib yuboradilar.
Volter uch yil
Angliyada yashab, Shekspir asarlarini keng o'rganadi, falsafiy va es-
tetik qarashlarini shakllantiradi.
Volter dramaturgiyada klassitsizm yo'lini tanladi: u Kornel, Ra-
sindan so'ng klassitsizmning uchunchi ulug' fojianavisi sifatida may
donga chiqdi. Lekin bu klassitsizm boshqacha, m a’rifatparvarlik klas-
sitsizmi edi. Volter qahramonlari his-tuyg'u bobida jo'shqinroq, uning
asarlarida xatti-harakat ancha shiddatli va ko'lamdor. Bular klassitsizm
qoidalaridan chekinish evaziga erishilgan
yangicha estetik tamoyillar
edi. Volter klassitsizmni daviga moslashtirish bilan uni mukammal-
lashtirish uyoqda tursin, aksincha, uning zaminiga putur yetkazdi va
o'zi sezmagan holda romantizmga yo'l ochib berdi.
Volter klassitsizm dramaturgi bo'lgani holda Shekspir ijodining
ko'pgina
jihatlarini
o'ziga
singdirolmaydi.
Boshqa
fransuz
m a’rifatparvarlari kabi Volter ham Shekspir asarlariga xos o 'ta fo-
jiali voqealarni qabul qilolmaydi. Shunday bo'lsa-da, u Shekspir
asarlaridan
fransuz tiliga taijim a qilib, u haqdagi fikrlarini e ’lon
91
qilib,
ulug‘
ingliz
dramaturgini
fransuzlarga
tanishtirgan
m a'rifatparvarlardan biri bo‘ldi.
Volter deyarli barcha janrlarda qalam tebratgan. Lekin o ‘zini,
aw alo , dram aturg deb hisoblar edi. U tragediya, komediya, libretto
kabi janrlarda 54 ta dram atik asar yaratgan. Shulardan o'ttiztasi
tragediya, ya’ni u tragediyanavis shoir sifatida shuhrat topdi. Uning
«Zaira*-, «Brut», «Yuliy Sezar», «M uham m ad*, «Semiramida»,
«M eropa», «Tankred», «Xitoylik yetimo, «Skiflar» kabi tragediyalari
fransuz m a’rifatparvarlik dramaturgiyasida yangi davr ochdi.
Eng m ashhur tragediyalaridan biri — «Zaira» asarida XII asrda
Suriyada ro ‘y bergan voqea hikoya qilingan. Nasroniylar Quddusni
qo'ldan
boy bergach, uni musulmonlar o 'z tasarrufiga oladilar. Fojia
qahram oni sulton Orasman qizaloqlik chog'ida asira bo'lib, so'ng
qo'lida balog'at topgan Zairani sevib qolgan, Zaira ham uni sevadi.
Shu orada Zaira Quddus nasroniylari qiroli Lyuzinyanning qizi,
N erestanning singlisi ekani ayon bo'ladi. Nasroniylarni garovga olish
niyatida kelgan Nerestan o 'z singlisi Zairani qochishga d a ’vat etadi.
Zaira Orasmanni sevishini aytib, rozi bo'lmaydi. Lekin bir tasodif
asami fojiaga olib keladi: Orasman
Zaira bilan uchrashgan N e-
restanni o'zining raqibi deb qabul qiladi. Surishtirmay-netm ay Z a
irani o'ldiradi. Nerestan Zairaning akasi ekanini bilgach, Orasman
o'zini o'zi o'ldiradi. «Zaira» «Otello» tragediyasining klassitsizm ru-
hidagi nusxasi edi. Volter birinchi m anbadan qancha uzoqlashmasin,
Shekspirning nazari ko'zga tashlanib turadi. Bu Volteming Sheks-
pim ing insonparvarlik g'oyasini beixtiyor o 'z zam oni m a’rifiy
maqsadlariga xizmat qildirishga intilishining natijasidir.
Volter qahram onlari shunchaki burch tuyg'usiga tobe kishilar
emas. U lar burchni o'zlari va o'zgalar boshiga yog'ilgan baloyi
taqdir o'rn id a qabul qiladilar. Volter
qahram onlari mavjud tarti-
botga qaram a-qarshi qo'yilgan holatda ko'rinadilar.
Fransuz
m a’rifatparvarligi
am aliyotida
Voltem ing
yo'l-
yo'riqlari uzoq vaqt yashashda davom etdi. Lekin bu hoi yangi
yorqin iste’dodli shogirdlam ing yetishib chiqishi va ustozdan o'zib
ketishiga m onelik tug'dirm adi.
