qiladi. H ar ikkala risolada ham u teatr san ’ati haqida ko'plab e'ti-
borli fikr-m ulohazalam i bayon etadi va estetik anglashning axloqiy-
lik bilan uzviy bog'liqligini qayta-qayta ta'kidlaydi. Estetika odob-
axloqqa asoslanadi,-deydi Didro. Shu bilan birga, D idro
yaxshilik
so'zini shaxsgagina emas, fuqarolikka ham tegishli so 'z tarzida
qo'llaydi.
«Barcha odob-axloq tizim i
buzilgan
bo'lsa,
did-
farosatning ham soxta bo'lishi shubxasizdir*, -deya xitob qiladi u
«D ram atik poeziya haqida m ulohaza* risolasida.
«H aqiqat va yaxshilik — san'atning oshnolaridir,-deb
davom et-
tiradi Didro. — M uallif bo'lishni istaysizmi? M unaqqid bo'lishni is-
taysizmi? Oldin yaxshi odam bo'ling. Chinakam iga achinib kuyin-
maydigan kishidan nima ham kutish m um kin? Tabiatning haqiqat
va yaxshilikdek ulug' bunyodkorlik ne’m atidan o'zga nim a ham
qalbni larzaga sola oladi?*
D idro «Asrandi o 'g 'il haqida suhbatlar»da tubda yangi qoi-
dalarni olg'a surgan. Bu yerda birinchi m arta burjua dramasining
nazariy tam oyillari asoslab berildi.
D idroning biz uchun, ayniqsa, teatr haqidagi nazariy qarashlari
qim m atli. Uning «Asrandi o'g'il»ga ilova tarzida yozilgan «Asrandi
o'g 'il haqida suhbatlar*, «Oila otasi»ga ilova qilingan «Dramatik
poeziya haqida mulohaza* risolalarida teatr san’ati haqida ko'plab
qim m atli fikr-m ulohazalar bayon qilingan.
Aktyorlik san’ati masalalarini tahlil etishda Didroning «Aktyor
haqida paradoks* (Jumboq) risolasi benihoya katta ahamiyatga ega
bo'ldi. Risola 1773-yili yozilgan bo'lib, faqat 1830-yili nashr etilgan.
D idro obrazlarini kengroq umumlashtirish va atroflicha tasvir-
lash im konini tug'diradigan yo'l
va usullami izlab, aktyor san’atiga
oid eng izchil qoidalarni belgilashga erishadi. «U ch xil nam una
mavjud, — deydi u ,— tabiat yaratgan inson, shoir yaratgan inson
va aktyor yaratgan inson timsoli; tabiat yaratgan inson shoir yarat
gan insondan kichik, ikkinchisi ulug' aktyor yaratgandan kichik,
uchinchisi ham m asidan yirigi, bo'rttirilganidir*. D idro klassitsizmga
xos «yasamalikdan»
voz kechish, «dabdababozlik»ni pasaytirishni
taklif qiladi. Lekin, ayni paytda, bu yo'nalishga xos um um lashtirish
xususiyatining yo'qolib ketishidan ham cho'chiydi. U m um lashtirish
tamoyili bora-bora Didroning tub qoidalaridan biriga aylanadi.
«Aktyor haqida paradoks* risolasida m a’rifatparvarlik realizmining
klassitsizmdan o'tgan shu qoidasi alohida yorqinlik bilan o 'z ifoda-
sini topgan. D idro aktyor ijrochiligi sohasida aql-idrok ustuvorli-
gining izchil tarafdori bo'lib qoldi.
94
Didro o'ziga qadar bo'lgan nazariyachilar orasida birinchi
bo'lib kechinm a san’ati bilan taqlidiy san’at orasidagi farq,
tafovut-
larni aniq va q at’iy tarzda izohlab berdi. Ayni paytda u o'zini
taqlidiy san’at tarafdori deb e ’lon qildi. «Men uning o 'ta zakovatli
bo'lishini istaym an,— deydi Didro aktyor haqida, — U sovuqqon,
bosiq, kuzatuvchan bo'lsin. Demak, men undan m utlaqo hissiyot-
lilikni emas, idroklilikni talab etam an; zero, san’at har narsaga
taqlid etish, har qanday rol va fe’l-atvorni ifoda eta bilishdir».
«Uning iste’dodi his-tuyg'u orqali emas, balki hissiyotning tashqi
belgisini tugal berish bilan namoyon bo'lishi kerak».
Didroning
fikricha, aktyorlik san’atining jum boq (paradoks)ligi
ham shundadir: sovuqqon, lekin uquvli aktyor teran his qilayot-
gandek taassurot qoldiradi va o 'z navbatida tomoshabinni ham haya-
jonga soladi. Chinakam kechinmaga g'arq bo'luvchi aktyor esa, ak-
sincha, tomoshabinni hayajonga sololmasligi mumkin. Teatming
o'ziga xos ifoda tili bor. Aktyor tomoshabinga xuddi «hayotdagidek
harakat* qilayotgan bo'lib ko'rinishi uchun u sahnada mutlaqo hay-
otdagidek harakat qilmasligi kerak. Shu bilan birga aktyor o'z shaxsiy
kechinmalari bilan yashab, o'zini o'zi o'ynar ekan, obrazni may-
dalashtirib yuborishi mumkin. Aktyorning
tub vazifasi shoir yaratgan
inson obrazini o'zining tasaw ur, aql-idroki bilan boyitib, ideal obraz
darajasiga ko'tarishdan iboratdir. Nihoyat, aktyor his-tuyg‘uning sil-
jib ketishidan ham kafolatlangan emas, «hissiyot» aktyor rolni qa-
torasiga ikki m arta bir xil darajada o'ynayolmaydi. Taqlidiy san’at
aktyori, aksincha, har spektaklda bir xil darajada o'ynayveradi.
Didroning
nazarida,
aynan
tafakkur
aktyori
inson
ulug'vorligining eng maqbul mujassamchisidir. «M enim cha hissi-
yotga beriluvchanlik zinhor ulkan salohiyat belgisi emas. Hissiyotga
beriluvchan kishi kichik bir tasodif bahonasida ham o'zini yo'qotib
qo'yadi. Bunday kishi hech qachon m ashhur hukm dor, vazir, sar-
karda,
yirik advokat, doktir bo‘lolmaydi».
Didroning ta ’birlari qanchlik keskin bo'lm asin, lekin m unozara
dag'dag'asida ba’zan sezilib qoladigan biryoqlamalik bu yerda
ko'zga tashlanm aydi. U aktyor ijodida his-tuyg'uning ahamiyatini
inkor etmaydi; u faqat his-tuyg'u va aql-idrok oralig'ida muvozanat
zarurligini talab qiladi. M a’rifatparvar sifatida, tabiiyki, u aql-
idrokni ustuvor qo'yadi; uning nazarida aynan aql-idrok um um -
lashtirish va hayotni anglash qurolidir. Ayni paytda,
hissiyot ham
Didro sistem asida zarur o'ringa ega. «Vaqt sur’atini qalb qo'ri va
salohiyat bilan his etgan kishigina uni sovuqqonlik bilan to 'la ifoda
etishi va badiiy yuksaklikka ko'tarishi mumkin».
95
M a’rifatparvarlik realizmiga xos bo'lgan cheklanishlar D idro
ning badiiy va nazariy ijodida o 'z izini qoldirdi. Lekin ayni
zam onda, Didro shunday tam oyillami olg'a surdiki, bu um um an,
realizm ning rivojlanishi tarixida m uhim ahamiyatga ega bo'ldi.
D idro m aktabiga mansub ko'plab dram aturglar Fransiyada XVIII
asr san’atidan asta sekin XIX asr san’atiga o'tishda yetakchilik
vazifasini o'tadilar.
