«Komedi Fransez» teatri X VIII asr davomida Fransiyaning bosh
tetari sifatida faoliyat ko‘rsatib keldi. Bu davlat tom onidan m oddiy
ta ’m inlanuvchi va Parijda yakka hokimlik huquqiga ega qirollikning
imtiyozli teatri edi. Yigirma yetti aktyor soseter (paychi) darom adni
o ‘zaro teng b o ‘lish huquqiga ega xodim hisoblanib, ulam ing faoli-
yati kam er — yunker deb atalgan to ‘rt kichik saroy am aldori to
m onidan har oy navbatm a-navbat boshqarilgan. «Komedi Fransez*
teatridan tashqari XVIII asm ing 20-yillarida Parijda bulvar —
xiyobon teatrlari keng avj oladi.
Aktyorlik sa’nati sohasida ayniqsa uch aktyor shuhrat topdi. Shu-
lardan biri Mari Dyumenil (1713—1803)
qaynoq hissiy kechinmalatga
boy san’atkor sifatida tanildi. U ijodi ko'ngil mayli (intuitsiya) dan
tug'iluvchi aktirisa bo'lib, tomoshabinning ko‘z o'ngida ilhom epkini
bilan obraz yaratar, goho hayratlanarli tarzda his-ehtiroslar quyuniga
g'arq bo'lar edi. Lekin ilhom parisi hamisha ham yordamga kelaver-
mas va bunday vaziyatda uning rollari noravon bo'lib chiqar edi.
Didra «Aktyor haqida paradoks» risolasida his-ehtrosga berilish aktyor
uchun xatarli ekani haqida so'z ocharkan, o 'z
fikrini tasdiqlash
maqsadida Dyuminel ijodini misol qilib ko'rsatgan.
Dyum enil Volter dramaturgiyasi estetik tabiatining faqat bir ji-
hatiga m os tushdi, y a’ni u yuqori darajadagi his-tuyg'u ifodachisi
sifatida qahram on taqdirida favqulodda ro'y beruvchi ruhiy
o'zgarishlarni yashin chaqinidek jo'shish, alangalanish orqali m ohi-
rona nam oyon etdi. G arrikning ta ’biricha, «U nda shunchalik chi-
roy
va tarovat jam uljam ki, bular m eni hayratga soldi va unga nis-
batan h u rm at-e’tiborim ni oshirib yubordi».
Ippolita Kleron (1723— 1803) yuksak texnika egasi ekanligi bi
lan D yum enildan tubdan farqlanib turadi. U Volter asarlari orqali
m antiqiy tahlil usullarini o'zlashtiradi va shu yo'I bilan kechinm a
san ’atiga yaqinlashadi.
Kleron um r bo'yi o'qish-o'rganish bilan shug'ullanadi: u
anatom iyadan inson yuz-yanoq muskullarining har birining harakat
va tuslanishi orqali his-tuyg'uning qaysi turini ifodalash usullarini
o'zlashtirgan edi. Kleron obrazni chuqur tahlil etish bilan uning
ijtimoiy
kelib chiqishi, axloqiy qiyofasi, u yoki bu xatti-harakati-
ning asoslarini anglab olishga harakat qilardi.
Kleronning tabiati uchun his-tuyg'u c h o 'g 'i yot emas edi.
D idroning guvohlik berishicha, mashq jarayonida b a’zan u hissiy
jazavalar alangasida yonguvchi edi.
Kleron «Kom edi Fransez* sahnasiga viloyatda olti yillik va
Parij opera teatrida birm uncha tajriba to'plab, 1743-yili kelgan edi.
98
Leken ijodi gullagan bir paytda, 1765-yili
sahnani tashlashga maj-
bur bo ‘ladi va saroy kishilari bilan urushib qolib, shu yili bir fursat
qam oqda yotib chiqadi va keyin sahnani tashlab ketadi.
Volter dramturgiyasida o'zini buyuk ijodkor sifatida ko'rsatgan
aktyor Anri Lui Leken (1729— 1778) bo'ldi. Leken yoshligidan uy
havaskorlik truppalarida rollar ijro etib, so'ng Volteming uy teat
rida uning ustozligida m ahoratini oshirgach, «Komedi Fransez»
sahnasiga kelgan. Leken o 'z ustida sabot bilan ishlab,
klassitsizm
talabi darajasida jarangdor ovoz, tashqi ko'rkam lik fazilatlarini ort-
tiradi. Leken o 'z ijodida Dyum enilga xos ko'ngil izxori va hissiy
joziba va Kleronning zakovati, m antiqiy izchilligini uyg'un tarzda
o'zlashtirib, Volter qahram onlarini sahnada butun borlig'i bilan
nam oyon etuvchi aktyor sifatida maydonga chiqqan edi. Volter
Lekenni o 'z dramaturgiyasining eng iqtidorli talqinchisi deb bilgan.
Volteming «Xitoylik yetirm (1755)
asaridagi Chingizxon Leken-
ning birinchi yirik roli bo'ldi. Volter yordamida rol ustida ishlab, o'z
ijrosining tabiiyligi bilan tomoshabinni hayratga soluvchi darajaga
ko'tariladi. Bu spektaklning tarixda qolishining yana bir sababi, Leken
Chingizxon, rolida Xitoy qizi Idema rolida Kleron chiqqan edi. Leken
M uhammad va Orasman rollari bilan yangi yutuqlarga erishadi. Oras
man sharq kishisi emas, balki fransuz
saroy mulozimi tarzida
namoyon bo'ldi. Orasman rol yechimi Otello obrazini chuqur
o'rganish orqali topdi va u tez ta ’sirlanuvchan, jo'shqin qalbli, lekin
saroy tarbiyasini ko'rmagan dag'al ehtirosli shaxs tarzida ko'rindi.
Leken keyingi yigirma yillik xayotini ko'proq rejissuraga
bag'ishladi.
1759-yili «Komedi Fransez» sahnasi atrofida to-
m oshabinlarning joylashish tartibini bekor qiladi va u kengaytirilgan
sahnaning birinchi ijodkori sifatida maydonga chiqdi.
