N E M I S TE A TR I
XVIII
asrda nem is teatri erishgan
ulkan muvaffaqiyatlar jahon
teatri va adabiyotiga bebaho hissa bo‘lib qo‘shildi. Aynan nemis
dramaturglaridan Lessing, G yote, Shiller M a’rifatparvarlik davrida
dramaturgiya va teatr sohasida erishilgan yutuqlarga yakun yasab,
m a’rifatparvarlik realizm idan XIX asr tanqidiy realizmiga o'tish
yo ‘lini belgilab berdilar.
Nem is teatri ham O vro‘poning boshqa mamlakatlari san’ati
kabi turlicha rivojlanish bosqichini o ‘taydi. U m a’rifatparvarlik
klassitsizmi, m a’rifatparvarlik realizmi, sentim entalizm , ilk rom an-
tizm davrlarini boshdan kechiradi. Lekin bu oqim lar Germ aniyada
boshqa mamlakatlarga qaraganda o'zgacha ahamiyatga ega bo‘ldi.
GOTGOLD EFRAIM LESSING (1709—1781-y.)
G otgold — Efraim Lessing Saksoniyadagi Kapensa shahrida
ruhoniy oilasida tavallud topgan. O 'n yetti
yoshida Leypsig univer-
sitetiga o'qishga kiradi, lekin ikki yil o ‘qib uni tashlab ketadi,
taniqli adib darajasiga chiqqanda o'qishni Vittenbergda tamomlab,
erkin san’atlar magistri unvoniga erishadi. U «Yosh olim» degan
birinchi pyesasini o ‘n sakkiz yoshida yozgan.
Lessing, aw alo , buyuk tanqidchi sifatida maydonga chiqqan
edi: Gamburg milliy teatrida ishlar ekan (1767— 1768), uning sah
nasida qo‘yilgan asarlarga taqrizlar yozib, o'zining m ashhur «Gam-
burg dramaturgiyasi* degan kitobini yaratadi. Uning «Laokoon»
risolasi m a’rifatparvarlik realizmi tamoyillarini asoslab berishda
yirik tadqiqotlardan biriga aylandi.
Lessingning fikricha, aktyorlik san ’ati tasviriy san’at bilan
poeziya oralig‘idagi san’atdir:
u ham m akon, ham zamon doirasi-
dagi san’at, ya’ni bir jihatdan sahnaviy makon ifoda imkonlariga
asoslansa, ikkinchi tom ondan shakllanish, rivojlanish qonuniyat-
lariga asoslangan. Aktyor, aw alo, jismoniy imkoni keng va
qovushimli bo'lishi, ya’ni gavdasini sahna ko‘zgusida boshqa ki-
shilarning gavdasiga m onand m utanosib tarzda jilolantira olishi va
o ‘rni kelganda, butkul shoir o ‘m ida o ‘ylay olishi,
uzluksiz fikrlay
olishi kerak.
Lessing ham Didro duch kelgan m uamm oga duch keladi: qaysi
toifadagi aktyor afzal — hissiyotli aktyormi yoki sovuqqon ak-
tyormi? Bu masalada Lessingning mulohazasi Didroning javobiga
qaraganda m a’rifatparvarlik realizmi ruhiga yaqinroqdir. U —
105
hissiyot bilan aql-zakovat uyg'unligi tarafdori. Uning fiicricha, bu
ikki jihatning qaysi birinidir ustun qo'yish o'rinsizdir. U klassitsi-
zmga xos sovuqqonlikka ham , maishiy izohvozlikka ham c h o ‘chib
qaraydi. Aqli raso aktyor asarning u yoki bu lavhasining nimaligini
anglaboq, o 'z -o 'z id a n hissiyot ta ’siriga beriladi.
Ayni zam onda Lessing ham D idro singari «hissiyotli» aktyorga
ishonchsizlik bilan qaraydi. «Hissiyot
qandaydir botiniy, ichki
narsa, bu haqda uning tashqi ko‘rinishi orqaligini fikr yuritish
mumkin*, deydi u. Dem ak, his-tuyg‘uni zohiran, sirtdan nam oyon
etuvchi aktyor «beshavq, sovuqqon b o ‘lishi»dan q a t’i nazar, sahna
uchun birinchi toifa aktyordan foydaliroqdir».
«Haqiqiy san ’at insondan boshlanishi kerak,- deya xitob qildi
Lessing, klassitsizm estetikasi saroy tamoyillariga asoslanganligini
qayd etarkan,— saroy m utlaqo shoir tabiatini o'rganadigan joy
emas, saroyning udum i, dabdabasi odam ni
mashinaga aylantirib
qo'ysa, shoir bu m ashinalarni yana odam ga aylantirishi kerak*.
Lessing dram aturg sifatida barcha janrlarda qalam tebratgan.
U ning har bir asarining o 'z ohangi bor: «Oyimqiz Sara Sampson*
ko‘z yosh uyg‘otsa, «M inna fon Barnxelm» kuldiradi, ruhiy orom
baxsh etadi. «Emiliya G olotti» ko'ngilni musibat ohangiga g'arq
qiladi, «D onishm and N atan* chuqur o ‘yga toldiradi.
«M inna fon Bamxelm yoki Sarbozning baxti* (1767) Prussi —
Saksoniya urushi tarixidan olingan asar bo‘lib, unda G erm aniya-
ning milliy birligi, yaxlitligi muam m osi olg'a surilgan edi. Pruss zo-
biti m ayor Telgeym taslim bo'lgan Sileziya shahriga solingan urush
tovonini o 'z puli hisobidan to'laydi. Raqib tom onga bunday xayr-
ehson ko'rsatishdan shubhaga tushgan Prussiya boshliqlari Telgeym
ustidan jinoiy ish qo'zg'aydilar. Aybsiz
aybdor hotam toy m ayor
og'ir ahvolga tushib qolgan bir paytda, saksoniyalik qiz, sevgilisi
M inna kelib, uni tergovdan qutqarib oladi. Pyesa ikki oshiq-
m a’shuqaning baxtli uchrashuvi bilan tugaydi.
Lessing pyesa g'oyasini qahram onlam ing xulq-atvori orqali
ifoda etgan. Personajlarning har safar yangilik bilan paydo bo'lishi
voqeaning tig'iz o'sib borishiga sabab bo'ladi. Bosh qahram onlar
ideal qahram onlar sifatida ko'rinadi. Xudbinlikdan xoli chin sevgi
egalari bo'lish bu kishilar or-nom us, yurt oldidagi burch tuyg'usini
chuqur his etishlari bilan ajralib turadilar.
1779-yili Lessingning so'nggi «D onishm and N atan*
asari
yaratiladi. «M ening yozgan asarlarim orasida eng ta ’sirchan pyesa
bo'lg'usidir* - deb yozgan edi dramaturg bu asami yozishga kiris-
har ekan. U shbu asar chindanda juda dilga yaqin pyesa bo'lib
106
chiqdi. U nda diniy musohabaga o ‘rin berilmagan, balki adovatch
ruhoniy misolida inson zurriyotini oyoq osti qilishdek mutaassibona
qarashlar buyuk ezgulik, insoniylik ideallari tasviri orqali fosh eti
gan. Uy-joyi vayron b o ‘lib, oilasidan judo bo'lgach, nasroniy qizm
o ‘z tarbiyasiga olgan va uni m uqarrar o ‘limdan
saqlab qolgan qud-
duslik yahudiy N atan qiyofasida o 'sha davr o'quvchilari Lessing
ning o'zini ko‘rgandek bo'ldilar. Bu m ehr-sahovatli, tiyran aql-
zakovat sohibi, qabohat va nodonlikka qaram a-qarshi qo'yilgan bir
shaxs edi.
«Donishm nd N atan o ‘z shakliga ko'ra m a’rifiy-falsafiy dram a
tarzida paydo bo'ldi.
«Lessing — bizning g‘ururim iz va m ehr-muhabbatimizdir», de
gan edi Geyni. Lessingning ijodi bilan nemis dramaturgiyasi kuch-
qudrat kasb etdi, ulug‘ erkinlik g'oyalari bilan yo'g'rildi. Uning bu
tun umri bekam i-ko‘st adolat tantanasi yo'liga sarflandi.
