FRANSUA JOZEF TALMA (1 7 6 3 -1 8 2 6 -y .)
Fransua Jozef Talm a ulug‘ fransuz burjua inqilobi davrida ijod
qilgan eng atoqli fransuz aktyoridir. Talm aning bolalik va o'sm irlik
yillari Londonda kechgan. U Shekspir
ijodi bilan shu yerda tani-
shadi va bir um r unga e’tiqod qo‘yib ijod qiladi.
Talm a m o‘jizakor aktyorgina boMib qolmay, ayni chog‘da u
teatr san’atining islohchisi sifatida ham nam oyon bo'ldi. Uning
g'oyaviy-estetik qarashlari m a’rifatparvarlik teatrining tamoyil va
tajribalari ta'sirida shaklangan edi. Talm aning bolalik va o'sm irlik
yillari Londonda kechadi. U Shekspir dramaturgiyasi bilan shu
yerda tanishadi va butun ijodiy umrini bu daho dram aturg xotira-
siga imon keltirib o'tkazadi. Talm a Fransiyaga qaytgach,
bir m ud-
dat Qirollik deklamatsiya va ashula m aktabida taxsil ko'radi, 1787-
yili «Komedi Fransez» teatriga qabul kilinadi. U m azkur teatrda
ma'rifatparvarlik klassitsizmi yo‘nalishida ijod qilgan aktyorlardan
Leken, Kleron va Dyumenilning islohchilik ishlarini davom etti-
radi.
Talm a Ulug* fransuz inqilobi bo‘sag‘asida tug‘ilgan inqilobiy
klassitsizm uslubiga g ‘oyatda munosib aktyor boMib, u o ‘z san'ati
bilan klassitsizmning ushbu bosqichini qaror toptirdi. Shenyening
«Karl IX» tragediyasining sahnalashtirilishi o ‘z
ahamiyati jihatidan
zo ‘r siyosiy voqea bo‘lib, unda aktyor o ‘ta zulm kor qirol obrazini
yaratgan edi
(1789). Talm a san’atinning ijtimoiy adabiyoti
m ustabid hukm dor obrazini yaratish bilangina belgilanmas edi.
Vatan ozodligi yo'lida jasorat ko‘rsatishga qodir respublikachi vatan
fidoyilari, ibratli fuqarolarni tarbiyalash ham muxim vazifa qilib
qo'yilgan edi. Aktyor tom onidan yaratilgan zolim hukmdorlarga
qarshi bosh ko‘tarib chiqqan qadimgi Rim qahram onlaridan
respublikachi plebey sarkarda Mariy (Arnoning «Mariy M in-
turna»da
asaridan, 1791), sobitqadam vatanparvar Mutsiy Stsevolla
(Lyuis de Lansivalning «Mutsiy Stsevolla» asaridan, 1793) kabilar
shunday qahram onlardan edi
Talm a fransuz sahnasida klassitsizm uslubining yetuk ifodachisi
boMgani holda ayni paytda uni ko‘p yangi ijodiy tamoyillar bilan
boyitdi.
Sahnaviy haqiqatga, tabiiylikka moyillik uni qahram onlar
ichki olamiga xos serqirralikni teran nam oyon etishga olib keladi.
U Karl IX rolini o ‘ynar ekan, uni faqat mustabid qirol tarzida
ko‘rsatishdek bir yoqlamalikka yo‘l qo‘ymaydi. Aktyor qahram on-
ning qalbiga, uning nozik dil kechinmalariga nazar tashlaydi, nati-
jada, u shafqatsiz va dilozor qirolgina emas,
ayni paytda inson sifa-
125
tida dardli olami bilan ham nam oyon b o ‘ladi.
Tashqi ifodaning ichki holatga monandligi Talm a ijodi uchun
m uhim qoidalardan hisoblangan. U o'zining o'tm ishdoshi — ustozi
deb hisoblagan Lekenning bu boradagi izlanishlarini davom ettirib,
M uham m ad,
Karl IX, Brut, Edip, Hamlet singari rollarni
o'ynarkan, grim yordam ida bu shaxslarning asl qiyofasini gavdalan-
tirishga harakat qiladi. Talm a fransuz sahnasida birinchi b o iib an
tik libosda chiqdiki, bu favqulodda yangiligi bilan qoloq sahnadosh-
lari orasida shov-shuvli ig'volarga sabab bo'ldi.
Talm aning sahnaviy haqiqat borasidgi yutuqlari uni deklam at
siya usulini isloh qilishga olib keladi. U so 'z—
m uom alada shunday
rango-rang tuslanish va hayotiy jilodorlikka erishdiki, bu usulning
zo'raki qiroatga asoslangan klassik va’z usulidan ustunligi yaqqol
nam oyon bo'ldi. Talm a o 'z qahram onlarini kuchii ehtiros va qalb
og'riqlari orqali ko'rsatish bilan jo'shqin his-tuyg'u qudratini tasdiq
etdi, oqibat natijada, klassitsizmning dasturiy
shartlaridan surat-
nam o, nam oyishkorona tasvir usulining qalb tug'yoni bilan
yo'g'rilgan, ifodaviy teran om illar bilan almashuviga olib keldi.
T alm a ijodining aynan shu fazilatlari uning yangi rom antik ijro-
chilik yo'nalishining to 'n g 'ich vakili ekanini ko'rsatardi.
Shekspir asarlari fransuz sahnasida Dyusening m um tozona tar-
jim asida m a’nosi susaytirilgan holda qo'yilishiga qaram ay, Talm a
ularda dram aturgning insonparvarlik g'oyalarini nam oyon eta oldi.
T alm a Shekspir misolida nam unaviy dramaturgni topgan edi.
Shekspir qahram onlari ichki olam ining boyligi,
kechinm alarining
shiddatkorligi Talm ani o'ziga m aftun etgan edi.
