zida qoraladi. Balzak teatr va dramaturgiyaga o 'z rom anlarida aks
etgan tanqidiy realizmni olib kirishga harakat qildi.
Uning dramaturgiyadagi faoliyati 1830-yillaming oxirida avj
oldi. «Oila sabog‘i», «Votren» (1839), «Kinola orzulari* (1841),
«Ishbilarmon» (1844), « 0 ‘gay ona» (1848)
Balzakning romanlari
kabi burjua jam iyati manZarasini keng ifoda etuvchi dram alar tar
zida yaratildi.
Balzakning dramaturg sifatidagi eng sara asarlaridan biri
«Ishbilarmon» komediyasi bo'ldi. U zamonaviy hulq-atvor haqidagi
haqqoniy va yorqin hajviy komediya tarzida dunyoga kelgan edi.
U nda boyish vasvasasiga tushgan qahram onlar o 'z maqsadiga eri-
shish yo'lida eng jirkanch usullami qo'llashdan ham tortinmydilar;
kishi ta ’magirmi, jinoyatchim i yoki nufuzli ishbilarmonmi, buning
farqi
yo'q; gap
uddaburotilikda,
n af
keltirish-keltirmaslikda;
murosasiz olishuv jangida savdogarlar, turli darajali bitja uddabu-
ronlari, cho'ntagida hech vaqosi yo'q singan kiborlar, puldor qay-
liqlari hamyoniga ishongan po'rim yigitlar, hatto fursatini topib,
egalari sirini chayqovga soluvchi malaylar ishtirok etadi.
Pyesadagi asosiy kimsa
ishbilarmon Merkade aqlliligi, irodasi-
ning mustahkamligi va odamshavandaligi bilan ajralib turadi. Shu
xususiyatlari tufayli u eng og'ir vaziyatlardan ham osongina chiqa
oladi. Qarzlarini ololmagan kishilar uni qam atm oqchi bo'ladilar,
lekin shu on ular o'zlari bilmagan holda uning aqli, aniq hisob-
kitoblaridan hayratga tushib, hatto uning nayranglarida ishtirok
etishga rozi bo'lib qoladilar. Markade — xomxayollik ko'chasiga
kirmay, har ishdan manfaat ko'rishga ustasi farang shaxs. U o 'z
zamoni hamjihatlik zamoni bo'lmay;' o'zaro
raqobatda manfaat
ko'rish zamoni ekanini yaxshi biladi. «Him m at, o'zaro hamdardlik
adoyi tam om bo'ldi, ularni pul siqib chiqardi. Endi birgina manfaat
degan narsa qoldi, zero endi oila degan gap yo'q, ayrim shaxslar
bor, xolos»— deydi u. Insoniylik rishtasi uzilgan jam iyatda or-
nom us, hatto halollik degan tushunchalam ing m a’nosi qolmaydi.
Besh franklik tangani ko'rsatib, Merkade shunday xitob qiladi.
«Ana o 'sh a hozirgi or-nom us degani. Xaridom i molingiz ohak
emas,
shakar ekaniga ishontira oling; boy bo'lsangiz deputat ham ,
vazir ham bo'la olasiz».
Balzak insoniy fe’l-atvorlami ijtimoiy faoliyat tarzida qurib, za
monaviy «ishbilarmonlar» jamiyatning «muayyan qismi» ekanini tahlil
etib berdi. Uning dramatuigiyasiga xos realizmning kuchi shundadir.
Balzakning dramaturglik faoliyati « 0'gay ona» asari bilan ya-
kun topdi. Bu asarga mavzu bo'lgan voqea N apoleon qo'shinida
123
xizmat qilgan sobiq general, fabrikachi de G ranshan xonadonida
1829-yili sodir b o ia d i. G rafning xotini
G ertruda uning birinchi
xotinidan tug'ilgan qizi Polina va fabrika boshqaruvchisi, kam-
bag'allashib qolgan graf Ferdinand de M arkandal pyesaning asosiy
ishtirokchilaridir. Oila oldida bir m uam m o ko'ndalang turib qoladi:
gap shundaki, Ferdinand va Polina bir-birlarini Romeo va Julyetta
misol qattiq sevardilar. G eneral de G ranshan murosasiz banapart-
chi b o iib , burbonlar tarafida xizmat qilgan M arkandalning ashad-
diy dushm ani bo'lib kelgan. Shu bois Ferdinand o 'z
otasi nom ini
yashirgan holda yuradi. Ferdinand bilan Polinaning sevgisi G ertru-
daning ham qarshiligiga duch keladi. G ertruda generalga tur
mushga
chiqishdan
aw al
Ferdinandning
o'ynashi
bo'lgan.
G ertruda generalga turm ushga chiqib, o 'z «qiliqlari»ni davom etti-
rish m aqsadida F erdinandni fabrikaga chaqirib oladi. Ferdinand bi
lan Polinaning yaqinligidan rashk o 'tid a yongan G ertruda har ikki
yoshning o'lim iga sabab bo'ladi.
Balzak « 0 'g a y ona» asarida ham «voqealaming um um iy aso-
sini» topish, his-kechinm a va voqealam ing tub mohiyatini ochish
qoidalariga sodiq qoldi.
Undagi musibatli voqealar, zodagonlarning
kam bag'allashuvi, m anfaat yuzasidan nikohga kirish, siyosiy raqo-
batchilarning olishuvi — bulam ing ban ijtimoiy hayot nobopligi-
ning oqibatidir.
« 0 'g a y ona» asari 1848-yili «Tarixiy teati>da sahnaga qo'yiladi.
Bu asar Balzakning boshqa pyesalari orasida eng katta muvaffaqiyat
qozongan asar bo'lib chiqdi.
Balzak
voqelikdagi
qaram a-qarshiliklar
murakkabligini
ochishga qaratilgan yangi realistik ijtimoiy dram a turini yaratishga
ju d a katta hissa qo'shdi.
