NAZORAT SAVOLLARI
1. Lessingning aktyorlik san’ati ikki o ic h a m li, ya’ni ham m a-
kon, ham zam on doirasidagi san’at degani nim ani anglatadi?
Lessingning «Minna fon Bamexlm» asarida Telgeym va Minna
orasidagi sevgi-muhabbatning nemis xalqining milliy birligi g'oyasiga
qay darajada bog‘liqligi bor? «Donishmand Natan» asari nim a haqda?
2. G yotening «Gyos fon Berlixingen», «Egmont» asarlarining
nem is dramaturgiyasidagi yangiligi nim alarda ko'rinadi? «Faust»
asarining um um insoniy mohiyati nimada?
3. Shilleming «Qaroqchilar» tragediyasida Karl M oor nega qa-
roqchilar safiga qo'shildi va nega oxiri o'zini o'zi
qonun hukmiga top-
shirdi? Nega Shilleming bir asari «Makr va muhabbat» deb atalgan?
4. Shryodeming nemis teatri oldidagi tarixiy xizmati nimada?
Gyotening Veymar teatridagi rejissorlik faoliyati haqida nima deya
olasiz?
116
TO‘RTINCHI BO‘LIM
XIX ASRNING BIRINCHI YARMI VA 0 ‘RTALARIDA
G‘ARBIY O V R O T O TEATRI
ROMANTIZM TEATRI
O vro'po m amlakatlari va AQSH teatri XIX asrda o 'z taraqqi-
yotining yangi bosqichiga ko'tariladi. 1789— 1794-yillar fransuz bur-
jua inqilobi tufayli iqtisodiy-ijtimoiy sohada shunday o ‘zgarishlar
ro ‘y berdiki, ular teatr san’atini tubdan yangilanishga olib keldi.
O vro'po teatrining faoliyat tarzi XIX asrda butkul boshqacha
tusga kirdi: o ‘sha davr uchun xos erkin
raqobat tarzi teatrlar tar-
m og'ining m udom kengayishiga olib keldi. Ovro'po mamlakatlarida
bo'lganidek, AQSHda ham markaz va viloyatlarda k o'pdan-ko'p
shaxsiy teatrlar paydo bo'ldi. Ular ommaviy tomoshabinlarga
m o'ljallangan imtiyozli teatrlar (Parijda xiyobon teatrlari, Lon
donda kichik teatrlar) dan farqlanib turardi. Demokratik doiralar
mafkurasi m a’naviy hayotning boshqa sohalari qatori teatrga ham
samarali ta ’sir ko'rsata boshladi.
XIX asrning birinchi yarmida ijodiyotda
romantizm yetakchi
badiiy yo'nalish bo'lib qoladi. Shakllanish bosqichi shu davrga oid
tanqidiy realizm uslubi rom antizm bilan baqamti yashab, XIX—XX
asrlar bo'sag'asida dram a va sahna san’atining asosiy badiiy
yo'nalishiga aylanadi.
R om antizm dunyoni anglash usuli, ijodiy uslub tarzida XVIII
asrning oxiri — XIX asrning boshlarida umuminqilobiy ko'tarilish,
ijtimoiy va milliy ozodlik harakatlari mahsuli sifatida shakllandi.
R om antizm o 'sh a davrning bayrog'iga aylandi,
bunga sabab bu
san ’at orqali davr olg'a surgan insonning shaxsiy erkinligi, xalqlar-
ning mustaqillik uchun kurashish g'oyalari idrok etildi.
Rom antizm atamasi fransuzcha rom antism e so'zidan olingan
bo'lib, ishqiy m unosabatlar bilan bog'liq voqea va yozishlami
anglatgan. Rom antizm teatri — tabiatan shoirona kechmishga,
lirik
jo'shqinlikka asoslangan san’at; shu holat mazkur san’atda aw al
muqim lashib qolgan san’at qoidalariga zid tarzda «his-tuyg'u ustu-
117
vorligi» bosh qoidaga aylanishini belgilab bergan. R om antiklar
yangi tarixiy bosqichda klassitsizmga qarshi kurash ochib, bu
oqim ga xos aql-idrok ustuvorligi qoidasini yo'qqa chiqardilar. Ular
voqelikni badiiy idrok etishda uni yaxshiligu yom onlik, ulug‘vorligu
tubanlik uyg‘unligidan iborat rango-rang va o ‘zgaruvchan narsa
tarzida ko‘rsatish uchun kurashdilar. Rom antiklar san ’atni
yangi
m arralarga olib chiqish omillarini xalq ijodidan topdilar. Xalq urf-
odatlari, rivoyat va ertaklari, om m abop dem okratik teatr turlari
yangi ruhdagi dram a turini yaratishda ularga bebaho xazina b o ‘lib
xizmat qildi. Shuningdek, ular U yg'onish davri san’ati, chunonchi,
ispan
va ingliz dramaturgiyasi va, ayniqsa, o'zlarining estetik ideal-
lari ifodachisi tarzida qabul qilingan Shekspir ijodidan bahram and
b o id ilar.
1830-yillarga kelganda rom antik qahram on sahnani butkul
o'ziniki qilib oladi; e ’tiborlisi shundaki,
pyesa voqeasi qaysi davrda
o'tishidan q at’i nazar, bu qahram on zo'rlik va haqsizlik olamiga
qarshi kurashga kirgan o'tyurak, beorom «XIX asrning navqiron
shunqori» tarzida nam oyon bo'ladi.
XIX asrning o'ltalariga kelganda tanqidiy realizm san ’ati
yetakchi o 'rin n i egallaydi. Tanqidiy realizm burjua jam iyatining ye-
tilish jarayoni bilan bevosita bog'liqlikda shakllandi. Shu bois bu
uslubning ilk nam unalari Fransiya va Angliya m am lakatlarida
paydo bo'ldi.
