FRANSUZ TEATRI
Fransiya XIX asr jahon teatr madaniyati tarixida alohida nufuzli
o'ringa ega. Fransuz buijua inqilobi fransuz san’ati rivojiga alohida ta’sir
ko'rsatdi. 1791-yili Ta’sis majlisi teatr haqida alohida dekret qabul qildi.
Bunga ko'ra fransuz teatrlari orasida hukm surib kelgan imtiyozli va im-
tiyozsiz teatr degan farqlash maqomlari bekor qilindi, kimki istasa, unga
teatr ochish huquqi berildi. Shuning natijasida bir yil ichida Parijning
o'zida o 'n sakkizta yangi teatr ochildi.
Klassitsizm a n ’analari boshqa mamlakatlarga qaraganda F ran-
siyada chuqur ildiz otgan edi. Bu hoi g'oyaviy maslagidan q a t’i
nazar rom antiklam i o'zaro birlashib, shu oqim aqidalariga qarshi
kurashga d a ’vat etdi.
XIX asrning o'rtalarida Balzakning realistik san’ati yuksak na-
m unalar bera boshlaydi. V. Gyugo, A. D yum a (otasi), A. de Vini
rom antik dram alarining teatr amaliyoti bilan bog'liqligi 1820—
1830-yillar Fransiya teatr hayotining m uhim yutuqlariga aylandi.
118
VIKTOR GYUGO (1 8 0 2 -1 8 8 5 -y .)
Viktor Gyugo rom antik teatr olam ida yirik nazariyotchi va
dram aturg sifatida tanildi. V. Gyugoning allaqachon ona tilimizga
ag‘darilgan «Xo'rlanganlar», «Dengiz zahmatkashlari», «Kazetta»,
«Gavrosh» kabi asarlari adib hayotligi davridayoq unga katta
shuhrat keltirgan, xalqlar orasida keng tarqalgan edi
Gyugo N apoleon qo'shinida xizmat qilgan general oilasida
tug‘ilgan. Gyugoning dunyoqarashi 20-yillar fransuz inqilobiy m u-
hlti ta ’sirida shakllanadi. Adolatsizlikka nisbatan murosasizlik ru-
hida tarbiyalanganidan uning asarlari insonparvarlik g‘oyasini
ulug‘lash bilan ajralib turadi.
Gyugo, aw alo, rom antizm uslubining nazariyachisi sifatida
tanildi. Uning ilk «Kromvel» (1827) rom antik dramasida berilgan
so'zboshi ushbu uslubning tub tamoyillarini asoslash bilan e ’tibor
topdi. U klassitsizmning san ’atkorni m a’lum qoidalar doirasida
cheklab q o ‘yishini keskin tanqid ostiga oldi. «Qoida ham yo‘q, na-
m una ham , - dedi u. — Dram a tabiat aks etadigan ko'zgudir. Le
kin, agar bu shunchaki usti tekis, silliq oyna bo'lsa, u borliqning
rang-tusini emas, faqat bemavj surati aksini beradi, xolos. Drama
shunday yig‘iq ko'zguki, unda chaqin nurga, nur alangaga aylanishi
kerak». «San’atkor voqealar olam idan go'zalini emas, balki o ‘sha
voqealarga xosini tanlab oladi», deb ta ’kidladi Gyugo klassitsizm
aqidasiga sham a qilib.
«Kromvel» asarining so'z boshisida rom antik bo'rtm a (grotesk)
nazariyasiga alohida o'rin ajratilgan. B o'rtm a m uallif tom onidan
kuchaytirish, qabartirish m a’nosidagina tushunilmaydi. Gyugo
bo'rtm adan bir-biriga zid va bir-birini inkor qiluvchi holatlarni
o'zaro uyg'unlashtirish vositasi sifatida ham foydalandiki, bu voqea
ko'lam dorligini yana ham bo'rttirib ko'rsatishga imkon yaratdi.
Hayot rang-barangligi buyuklik va pastkashlik, musibat va kulgi,
go'zallik va xunuklik uyg'unligidan bunyodga keladi. Gyugo
san’atda bo'rtm a omilini m ohirona qo'llagan eng nam unali
san’atkor deb Shekspirni tan oldi. «B o'rtm a har o'rinda o'zini o'zi
k o 'z -k o 'z qiladi,— deydi V. G yugo,— zero to'pori kimsa o'tli ehti-
roslardan xoli bo'lm aganidek, ulug'vor zotlar ham pastkashlikka
boradi, kulgili ahvolga tushish ham hech gap emas. Shu bois bu
omil sahnada doim o o'zini ko'rsatib turadi: tragediyaga goh kulgi
baxsh etsa, goh iztirob bag'ishlaydi. Dorifurushning Romeo bilan,
uch alvastining M akbet bilan, go'rkovning Hamlet bilan antiqa
uchrashib qolishlari ham shu bo'rtm a vositachiligidandir».
119
Gyugo «Kromvel» asaridagi so'zboshida olg'a surilgan qoi-
dalarga binoan badiiy nam unalam i yaratishga chog'langan, lekin
asam ing dram atik tarqoqligi bunga imkon bermagan edi.
G yugoning keyingi «M arion Delorm* (1829) pyesasi rom an-
tizm tam oyillari tugal va m ohirona nam oyon bo'lgan dram a tarzida
dunyoga keldi. M azkur asarda saroy aslzodalar jam iyatiga qaram a-
qarshi qo'yilgan «quyi tabaqa»dan chiqqan rom antik qahram on siy-
mosi qad ko'tardi. Pyesada nasl-nasabi betayin Didye degan yigit-
ning M arion Delorm degan qizga bo'lgan m uhabbati va qirollik
tazyiqiga uchrab maxv bo'lishi haqida hikoya qilingan edi. Voqea
1638-yili Lyudovik X III saroyida ro'y beradi. Asardagi kuchlar
rasamati shundayki, qahram onlam ing o'lim idan o'zga chorasi yo'q.
Didye va M arion Delorm halok b o iad ilar, lekin ulam ing ruhiy
beg'uborligi, mardligi zulm va zo'rlikka qarshi ezgulik tantanasi
tarzida nam oyon bo'ladi.
M uallif bosh vazir Reshilye obrazini yaratishda alohida m a-
horat
ko'rsatgan.
U
biron
m arta
tom oshabin
qarshisida
ko'rinm aydi, am m o ichdan pishgan, ayyor, yovuz shaxs tarzida
yaqqol nam oyon bo'ladi. U asarning oxiridagina M arion Didyega
nisbatan qo'llanilgan o'lim jazosi bekor qilinishini iltijo qilib
so'raganda, taxtiravon pardasi ortidan uning m ash’um ona «Yo‘q,
bekor qilinmaydi!* degan dahshatli ovozi eshitiladi.
«M arion Delorm* asari XIX asr lirik she’riyatining ajoyib na-
munasi sifatida tug'ilgan edi. Gyugoning jonli va shoirona tasviri
Didye va M arion m uhabbatini tarannum etuvchi ko'tarinki sah-
nalar bilan ajib uyg'unlik kasb etgan edi.
«Em ani» (1830) Gyugoning sahna yuzini ko'rgan birinchi asari
bo'ldi. Uni nam unaviy rom antik dram a deyish m um kin. U nda
erkin sevgi, insoniy qadr-qim m at, or-nom us tuyg'ulari ulug'langan.
Pyesa- qahram onlari qonli intiqom jazavasiga tushadilar, chin sevgi
yo'lida jonfidolik ko'rsatadilar; isyonkorlik ohangi asarning bosh
qahram oni rom antik qasoskor Ernani obrazi orqali ifodalangan.
Ernanining qirol va o 'rta asrcha qora kuchiar bilan to'qnashuvi
asarni fojiona nihoyalanishiga olib keladi. Asosiy voqealar xabarchi-
lar orqali m a ’lum qilinuvchi klassitsistik tragediyaga zid ravishda
Gyugo dram asida rom antizm talablariga binoan barcha voqealar
sahnaning o'zida sodir bo'ladi. Bu yerda klassitsizmga xos birlik
qoidalariga ham rioya qilinmaydi; qahram onlam ing shiddatli his-
tuyg'ulari klassitsizm dramasining tantanavor jaranglovchi ohang-
dor nazm iy ifodalaridan o'zining jonli va jo'shqinligi bilan ajralib
turadi.
120
«Ernani» dramasi 1830-yilning boshlarida «Komedi Fransez»
teatrida
sahnaga
qo'yiladi.
Spektakl
«romantizm»ning
yirik
g'alabasiga aylandi.
Gyugo ijodining dem okratik ruhi uning «Shohona ishrat»,
(1832), «Ryui Blaz* (1838) asarlarida ayniqsa yaqqol nam oyon
bo'lgan. «Ryui Blaz» asarida voqea XVII asrda Ispaniyada ro‘y
beradi. U nda malay Ryui Blazning ayyor va riyokor xojasi qi-
rolichadan qasos olish payiga tushadi. Shu maqsadda Ryui Blazga
sayoq bir qarindoshi — don Sezar de Bazan nom ini berib, uning
qirolicha o'ynashiga aylanishiga erishadi. Ryui Blaz qirolichaning
jazm aniga aylanib, saroydagi eng nufuzli shaxs darajasiga chiqadi.
H ukm dorlik sharafiga faqat shu soxta don Sezar de Bazan loyiq
b o ‘lib chiqadi. M alay ko‘ngli pok inson edi, oilaviy kengashda
yurtni xonavayron qilgan saroy a ’yonlarini fosh etuvchi so‘z aytadi,
so'ng o ‘zi zahar ichib nobud bo'ladi; uning nom i ham , qirolicha
bilan ishqiy m unosabatlar ham sirligicha qoladi.
Pyesada lirik nafosat va shoirona ruh siyosiy hajv bilan uyg'un
tarzda nam oyon bo'lgan. Pyesada hech vaqosi qolmagan mayxo'r,
sayoq zodagon don Sezar obrazini kiritish bilan Gyugo unda bi
rinchi bor rom antizm ning fojeiy hangomabop ohianglarni o'zaro
uyg'unlashtirish usulidan foydalandi.
O 'zbek sahnasiga Gyugo Respublika yosh tom oshabinlar teatri
da qo'yilgan «Gavrosh» asari bilan kirib kelgan. 1972-yili uning
«Qirolning dil xushi» («Shohona ishrat»ning E. Vohidov tom onidan
ilk
taijimasi
shunday
nomlangan)
asari
Andijon
teatrida
(rej. R. Hamidov), so'ng televideniyada sahnalashtirildi. Tribute
rolini Andijonda A. Ibrohimov televideniyada H. Um arov ijro et
ganlar.
| 