F R A N S U Z K L A S S IT S IZ M T E A TR I
Uyg'onish davri
teatri inqirozga yuz tutib, umrini o'tagan bir
paytda Fransiyada dramaturglardan Kornel, Rasin va Molyer asar
lari misolida bir badiiy uslub paydo bo'ldiki, u tarixga klassitsizm
uslubi nomi bilan kirdi. Lyudovik X III (1610—1643), Lyudovik
XIV (1643—1715) hukm ronlik qilgan davrda Fransiya markazlash-
gan yirik monarxik davlat sifatida maydonga chiqadi.
Absolut m o-
narxiya dvoryanlar hokim iyatining shakli bo'lgani holda turli ta-
baqalarni birlashtirish, mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarini
rivojlantirish garovi sifatida ko'rina boshlaydi. Klassitsizm aynan
shunday tarixiy sharoitda davlatning
mafkuraviy quroli sifatida
paydo bo'ldi. Klassitsizmning Uyg'onish davri san’atiga yaqinlik ji-
hati kuchli, faol qahram onning sahnaga qayta kelishida ko'rinar
edi. Lekin bu m a’lum hayotiy maqsadga ega bo'lgan qahramondir:
u o'zining shaxsiy his-ehtirosi, irodasini aql va yuksak axloq doira-
sida jilovlay olishi va butkul davlat oldidagi burchini ado etishi
shart bo'lgan qahram on bo'lishi kerak edi.
Shu bosh maqsad
asosida klassitsizmning m a’lum dasturiy qoidalari ishlab chiqiladi.
Bular Nikola Bualoning «Shoirlik san’ati» (1674) she’riy risolasida
o 'z ifodasini topgan. Klassitsizm estetikasi ko'p jihatdan Aristotel
va Goratsiyning nazariy qoidalariga asoslangan edi. Janrlar aniqligi
(asosiylari — tragediya va komediya), uch birlik qoidasiga q at’iyan
rioya qilish shular jumlasiga kiradi.
Klassitsizm san’atining inaqsadi vataniga,
monarxiyaga sodiq
fuqrolarni tarbiyalash edi. Qahram onning o 'z qadr-qim m ati, or-
nom us yo'lidagi kurashi millatning o ‘z shon-shavkati va erki uchun
olib borgan kurashiga m onand kelishi kerak edi. Buning uchun bir
qator qat’iy qoidalar belgilab qo'yildi: davlat oldidagi burchning
shaxsiy his-tuyg'u
va m anfaatdan ustuvorligi, ya’ni burchning hissi-
yotdan ustun kelishi; asardagi to'qnashuvlar — burch va hissiyoti
o'rtasidagi to'qnashuv va burchning g'olib kelishi.
Klassitsizm—atamasi lotincha classicus so'zidan olingan bo'lib,
namunaviy, ibratomuz m a’nosini anglatadi. Shunday ibratomuz qah-
ramonlar — yuqori tabaqa vakillari: qirollar, shahzodalar, malikalar
asar voqealarining asosiy ishtirokchilari sifatida belgilandi. Tragedi
yaning oliy, komediyaning past janr deb hisoblanishi va tragediyaning
komik sahnalardan xoli, sof janr namunasi bo'lishi
zarurligi talabi ham
klassitsizm uslubining aslzodalar tabaqasiga xos jihatlari bilan belgilan-
gan. Tragediya ma’lum she’riy vaznda, shoirona ko'tarinki tilda uch
birlik qoidasiga asoslanilgan holda yozilishi shart qilib qo'yildi. Unda
71
xatti-harakat birligi asosiy voqea yo'nalishidan chetga chiqmaslikni
taqozo etsa, zamon va makon birligi qoidasiga ko‘ra voqea bir kecha-
kunduz davomida va bir joyda ro‘y berishi shart edi. Klassitsizm tra
gediyasi va komediyasining badiiy yetukligi o'zining
yaxlitligi va ularda
m a’lum ehtiroslar ifodachisi bo'lmish umumlashgan yirik obrazlaming
mavjudligi bilan belgilanadi.
