IKKINCHI BO‘LIM
UYG‘ONISH DAVRI VA XVII ASR
KLASSITSIZM TEATRI
Melodiy eraning V asrida Rim imperiyasi qulagach, xristianlik
mafkurasining kuchli tazyiqi ostida antik davrda yaratilgan badiiy
yodgorliklar qatag'onga uchraydi, Yunoniston va Rimda dunyo
yuzini ko'rgan san’at asarlari, teatr an’analari unutila boshlaydi.
Cherkov o'z teatrini yaratadi: ibodat dramasi, mirakl, misteriya,
moralite yetakchi janrga aylanib, keng ommani nasroniylik g‘oyasi
atrofida uyushtirishda eng ta ’sirli targ'ibot vositasiga aylanadi. Ayni
chog'da san’ati qishloq marosim tomoshalari asosida tug'ilib, om-
maning erkparvarlik kayfiyatini ifoda etgan xalq teatri namoyan-
dalari — gistrionlar san’ati ham yashashda davom etdi.
Bu davrga kelib, dunyoviy shukuhbaxsh teatr san’atining keng
taraqqiy etishi uchun o‘rta asrcha mutaassibona qarashlarga to'siq
bo‘la oluvchi yangi ijtimoiy munosabatlar shakllanishi talab etilardi.
Shunday ijtimoiy munosabatlar Ovro'po mamlakatlarida XIV—
XVI asrlarda ro‘y berdi. Tarixga Uyg'onish (Renessans — fr. Re-
natssance) davri sifatida kirgan bu ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy ta-
raqqiyot davri Ovro'po teatr san’ati tarixida yangi rivojlanish dav-
rini belgilab berdi.
Erkin, hur inson aynan Uyg'onish davrida jamiyatning oliy ti-
lagiga aylanadi. Yaqin o'tmishda dag'al masxarabozlik, aqidaparast-
lik makoni bo'lib kelgan sahna endi ulug'vor g'oyalar, teran falsafiy
mushohadalar maskaniga, umumxalq minbariga aylanadi. Sahnada
zamonning ur-yiqitlari o 'z aksini topadi, nozik, ruhiy kechinmalar
tadqiq etiladi; shu bilan birga tomoshabinlar ichakuzar sahnaviy
hazil-mutoyiba va hangomalami zavq-shavq bilan qarshi oladilar.
Renessans davri teatri XV—XVI asrlar bo'sag'asida Italiyada
shakllanadi, so'ng Ispaniyada yangi taraqqiyot bosqichiga kirib
Angliyada Shekspir zamonida kamolot cho'qqisiga ko'tariladi.
40
Iqtisodiy taraqqiyot dastlab Italiyada boshlanadi. Italiya qulay
jo ‘g‘rofik shart-sharoitga ega bo'lganidan G'arbiy Ovro‘poning
boshqa mamlakatlariga qaraganda avvalroq Sharq mamlakatlari bi
lan yaqin aloqa o'rnatadi va bu Italiya shaharlarining qisqa vaqt
ichida boyib ketishiga sabab bo'ladi. Italyan savdogarlari Tur-
kistonning turli shaharlarida savdo-sotiq ishlarini yo'lga qo'yadilar.
Shu bahonada ular bu sarhadlarda yaratilgan san’at asarlarini
qo‘lga kiritishni ham unutmaydilar. Ayrim ma’lumotlarga qara
ganda, ulug‘ Navoiy asarlari XVI asrda italyan tiliga tarjima qilina
boshlangani bejiz bo'lmasa kerak.
Italiyaning yangi davr teatr san’ati rivojiga qo'shgan hissasi
beqiyos: aynan shu zaminda tragediya, komediya, pastoral
(cho'ponnoma) yangi taraqqiyot yo'liga kirdi, opera yaratildi,
drama san’atining asosiy qonuniyatlari ishlab chiqildi, birinchi teatr
binolari qad ko‘tardi, spektaklni yangicha bezash tamoyillari joriy
etildi.
Italiyaning dramaturgiya sohasida boshlovchilik mavqeyini
egallashi uning qadimgi Rim badiiy merosining vorisi va uni qayta
o'zlashtiruvchisi sifatida maydonga chiqishi bilan belgilandi. Plavt,
Terensiy, Seneka asarlari awal lotincha, so'ng yangi italyan tiliga
o ‘girilgan holatda zodagonlar saroylarida ko'rsatiladi. Shu zaylda
original asarlarga yo'l ochiladi.
Jahonga mashhur «Telba Roland* dostonining muallifi ulug‘
italyan shoiri Ludaviko Ariosto (1474—1533) yangi teatr mash’alani
yoqqanlardan biri bo'ldi. Uning «Sandiq haqida komediya»si 1508-
yili ferrara saroyida sahnalashtiriladi. Bu Rim namunasi asosida
yozilgan birinchi original komediya edi. Unda qullar va cho'rilar,
uchar malaylar va ularning betashvish xo'jalari bamisoli qadimgi
rim teatridan kirib kelgan qahramonlarga o ‘xshardilar. Antik ko
mediya shakli orqali bolsa-da, har qalay, shonli davming turmush
lavhalari yarq etib ko‘rinib turardi. Bir o'rinda qahramonlardan biri
sudxo‘rdan qarz olgani haqida so‘z ochsa, boshqa o'rinda bir so-
hibjamolning noz-karashmalari ta’riflab beriladiki, bu faqat shu
zamon juvonlariga xos bo'lishi mumkin: «Ko‘zgu qarshisida qad-
qomatini ko'z-ko'z qilib turli holatlarga solar, qosh terar, biqin va
ko'kraklariga ko‘targichlar qo‘yar...».
Saroy komediyanavisi zamondoshlari sha’niga keskin gaplarni
aytishdan ham toymaydi. Malaylardan biri, masalan, shunday xitob
qiladi: «E-he, sohibi davlatlar fe’lini obdon bilib oldim. Ular ma-
ITALIYA TEATRI
41
laylarini ostonasi oldiga qorovul qilib qo‘yib, uylariga faqat
qalloblar, qo'shmachilar, turli qalang‘i-qasang'i zotlami qo‘yadilaru
halol, oliyjanob fuqarolami oldiga solib haydaydilar..». Serhasham
va dabdabali bezak, sururli lavhalar va ayniqsa, malaylarning oldi-
qochdi hangomalari, oshiq-m a’shuqalaming gashtli uchrashuvlariga
boy bu spektakl saroy zodagonlarida teatr san’atiga nisbatan katta
qiziqish va ixlosmandlik tuyg'ularini belgilab bergan edi. Ariosto
«Almashilganlar», «Talabalar», «Afsungai>, «Qo‘shmachi» komedi-
yalarida ham o 'z shahri Ferrara hayoti haqida hikoya qilgan.
Zodagonlar dilxushligiga qaratilgan ko'plab komediyalar o'z
vazifasini o ‘tab, tarix sahifasidan tushib qolgani tabiiy. Lekin
Uyg'onish davri italyan komediyalari orasida bir asar borki, u
hamon yashashda davom etib, teatr sahnalarini bezab keladi. Bu
Nikollo Makiavelli (1469—1527) qalamiga mansub «Mandragora»
(1514) asaridir. Atoqli yozuvchi, tarixchi Makiavelli bu asarida
Ariosto an ’anasini davom ettirib, komediya san’atini yangi
bosqichga olib chiqdi.
Yangi davr hayotiga teranroq nazar tashlagan kishi behuda
shodlik uchun asos topolmasligi aniq edi. Makiavelli komediyasida
o'kinchli kechinmalar hajv ohanglariga qorishiq tarzda ifodalangan.
Pyesa
cho'ponlarning
beshafqat
hukmdorlar
adolatsizligidan
o'kinchli nolalari bilan boshlanadi, so'ng iztirobli ohanglar hajviy
lavhalarga tutashib ketadi: yosh va go'zal Lukretsiyaga uylangan
huquq doktori, boy, lekin laqma va beor Nicha farzand ko'rishni
istab qoladi. Shunda sohibjamol Lukretsiyaga oshiq Kallimako de
gan yigit o'zini naslsizlikni davolovchi faranglik mashhur tabib deb
e’lon qiladi. Ayol mandragora degan o'simlik sharbatini ichishi
kerak, shunda farzand ko'radi; lekin buning bir xatarli tomoni bor:
uni ichgan ayol bilan birinchi aloqada bo'lgan kishi o'lar ekan.
Nicha bola ko'rishni istaydi-yu lekin o'lishni istamaydi. Chora to-
piladi: ayol yotoqxonasiga birinchi ko'ringan yo'lovchini taklif
etishga kelishiladi, unga Nidha ham rozi. Bu yo'lovchi o'z qiyofa-
sini o'zgartirib olgan Kallimako bo'lib chiqadi.
Ruhoniy Lukretsiyani xiyonat yo'liga tortarkan, shunday deydi:
«Bu ish yo'lida muqaddas yozuvlami ikki soatdan ortiq diqqat bilan
o'rganib, ko'p saodatli fatvoyu o'gitlarga duch keldim. Bu ishni
gunoh deyish g'irt yolg'on, ruhimiz gunoh qiladi, xolos, jismimiz
emas. Xotin er ko'nglini topolmasa, gunohga botadi, siz er
ko'ngliga yo'l izlayapsiz; zino lazzatini o'ylagan gunohga botadi,
siz uchun bu ish lazzat emas, ko'ngilsizlik». U o'git-nasihatlarini
«Maqsadingiz — jannatga jonzot ato etish va eringiz uchun kori
42
xayrli ish qilishdir*, deya ko'tarinki ruhda yakunlaydi.
Lukretsiya o'z erining burdsiz va benomusligi harnda rohib
Timoteoning riyokorligi va qabihligiga ishonch hosil qilgach, Kal-
limakoni, «Tayanchim, rahnamoyim*, deb u bilan bo'lib ketadi.
Lukretsiyaning bu ahdu paymonida Uyg'onish davrining ezguligi
ifoda etilgan; yosh Lukretsiya sevgisiga — boy, qartaygan Nicha
emas, balki yosh Kallimako munosib; shu tarzda sahnada erkin
muhabbat madhi yangraydi, oshkora hajv orqali «Parvardigor ka-
lomi»ni sotib, firibgarlik yo'liga kirgan cherkov ruhoniylari fosh eti-
ladi.
Makiavelli zamonaviy hayot haqida o'tkir hajviy komediya
yaratish bilan italyan
«ma’rifiy komediya»si tarixida yangi
yo'nalishni belgilab berdi. Makiavelli asaridan so'ng Petro Aretino,
Jordano Bruno kabi adiblar bir qator hajviy komediyalar yaratdilar.
Italyan komediyanavislari o'z pyesalariga sahna asarlari tarzida
emas, ko'proq o'qishga mo'ljallangan adabiy asar sifatida qara-
ganlar. Shu bois «ma’rifiy komediya* namunalari sahnaboplik ji-
hatidan yuqori saviyaga ko'tarilmadi va ulami sahnalashtirish odat
tusiga kirmadi.
Uyg'onish davri italyan komediyasi qadimgi rim namunalariga
taqlidan yaratilgan bo'lsa, tragediya sohasida Sofokl, Yevripid va,
asosan, Seneka asarlarida qo'llanilgan mif, xor va yozuv qoidalari
to'laligicha qabul qilib olindi. Aristotelning «Poetika»sida ilgari
surilgan xatti-harakat birligi qoidasi italyan nazariyachilari to-
monidan uning yoniga yana o'rin va vaqt birligi qo'shilgan holda
ishlab chiqildi va amalga joriy etildi. Dramaturglarni, ayniqsa,
qonli voqealar qiziqtirardi: bu davrda yaratilgan tragediyalarning bi-
rortasi qonli intiqom, ko'r-ko'rona rashk, shafqatsizlik dahshatlari-
dan xoli emas. Tragediyaning besli pardadan iborat bo'lishi, she’riy
tarzda yozilishi va, tabiiyki, uch birlik qoidasiga bo'ysundirilishi
belgilab qo'yildi. Keyinroq bu qoidalar fransuz klassitsizm teatri
uchun asos bo'lib xizmat qildi.
Yangi davr teatr m e’morchiligida ham Italiya namuna bo'lib
xizmat qilgan. Italiya me’mori Sebostyan Serlio qadimgi rim
me’mori Vitruviy asarlari asosida 1545-yiIi «Me’morchilik haqida*
kitobini yozib, unda antik teatrning ba’zi jihatlari bilan zamonaviy
teatr uyg'unligi talabini olg'a surdi. Serlio loyihasini o'zi amalga
oshirolmadi, m e’mor Andre Palladio shu loyiha asosida Vichense
shahrida «01impiya» teatrini tiklaydi. Bino 1580-yili qurila bosh-
langan, Palladionning o'g'li va shogirdi Vincheniye ishni davom et-
tiradi va teatr 1585-yili Sofoklning «Shoh Edip* asari bilan ochi-
43
ladi. Binoning eng afzal jihati uning tomosha zali bilan sahnaning
o'zaro uyg'unligi (ko'rish, eshitish)da edi. Sahna ortida qad
ko'tarilgan uchta ulkan ark orqali uzoqlikka cho‘zilgan ko‘chalar
go‘zal shahar timsolini yaratar, old sahna tepaligi-peshtoqiga va
yarim doira shaklidagi zalning orqa devorlariga ishlangan haykal va
tasvirlar bilan ajib uyg'unlik kasb etgan edi. Ming kishiga
mo'ljallangan ushbu teatr binosi hozirda ham mavjud.
XVII
asrda ko‘p yarusli, balkon va lojalarga ega uch minglab
tomoshabin sig‘adigan teatr binolari qad ko'taradi.
Italyan
m e’morlari teatr qurilishi sohasidagi yutuqlarini Ovro'poning
Avstriya, Ispaniya, Fransiya, Germaniya kabi mamlakatlariga olib
kirganlar.
Tragediya, komediya va pastoral janrlarida yaratilgan asarlar
umumxalq mulkiga aylanolmadi. Bu asarlar zodagonlar saroylarida,
alloma ziyolilar doiralarida havaskorlar ijrosida vaqti-vaqti bilan
namoyish etib kelingan. Keng xalq orasida italyan san’atining
boshqa turi, ya’ni niqoblar komediyasi — komediya del arte —
badihaviy italyan professional teatri shuhrat qozondi.
| 