Ovro'po miqyosida xayrixohlik
bilan qabul qilinadi
EMIL ZOLYA
(1 8 4 0 -!9 0 2 -y .)
Zolyaning
adabiyot
va
teatr
haqidagi
fikr-mulohazalari
zamonaviy hayotni bo'yam ay, bezamay, uning dardu quvonchlarini
borlig'icha ko'rsatishga qodir, jamiyat taraqqiyotining yangi bosqi-
chiga m onand yangi san’at yaratish g'oyasi bilan sug'orilgan. Zol
yaning «Tajribaviy roman» (1880), «Bizning dramaturglarimiz»
(1881), «Teatrda naturalizm» (1881) kabi maqolalari natura-
lizmning asosiy dasturiy risolalari bo'lib, ularda fransuz dramatik
teatrining
ahvoli keng yoritiladi, avvalo, repertuarni yangilash
muammosi olg'a suriladi. Zolya takrorlanaverib. siyqaianib ketgan
usullar bilan oldi-qochdi «sahnabop» pyesalardan voz kechishga
chaqirdi. «Qram a ilmiy uslubga asoslanishi lozim*. ya'ni «biror in
son yoki insonlar guruhi tarixi olinib, ularning sa'y-harakati
china-
kamiga tasvirlanishi lozim». «Bunday asarlam ing kuchi kuzatuvning
aniqligi,
tahlilning
teranligi,
voqcalarning
m antiqan
o'zaro
bog‘liqligi» bilan belgilanadi.
Zolya dasturining xalqcliilligi uning xalq hayotini aks ettiruvchi
xalq dramasi haqidagi fikr-mulohazalarida ham o 'z aksini topgan
edi. Zolya naturalistik dram a paydo bo'lsa. u teatr tizimini butkul
o'zgartirishga
olib keladi, deb hisobladi; agar pyesada ayni hayot
parchasi qad ko'targudek bo'lsa, bu o 'z-o 'zid an teatr tomoshaviyli-
giga urg'u beruvchi zamonaviy spektakl turidan voz kechishga olib
keladi. Hayotni o'rganuvchi va iloji
boricha uni oddiyligicha
ko'rsatuvchi aktyorni u eng ibratli aktyor deb tushundi.
Zolya teatrni tubdan qayta qurish dasturini ishlab chiqarkan,
rejissura masalasini alohida masala tarzida ko'zdan kechirmagan.
Holbuki u ko'zda tutgan teatr - bu dramaturg teatrigina emas, av
valo, rejissor teatridir.
«Tereza Raken» (1873) Zolyaning eng yirik pyesasi hisobla-
nadi. U nda m uallif hayotni aniq va haqqoniy tasvir etishning
«umum iy naturalistik usuli»ni belgilashga harakat qildi.
Pyesada bir
burjua oilasining so'niq hayot tarzi butun ichki ikir-chikirlarigacha
qam rab olingan holda tasvir ko'zgusidan o'tkaziladi. Tereza Ra-
kenning o 'z erining do'stiga ishqi tushib qolishi bilan diqqinafas bu
oila hayotida portlash yuz beradi: telbanam o sevgi jazavasida
Tereza va Loran Terezaning eri Kamilni o'ldiradilar. Oshiqlar
qilg'ilikni qiladilaru, vijdon azobida qoladilar.
H ar qadam da ularni
m arhum ning arvohi izma-iz quvib, qasos olayotgandek boiaveradi.
151
Pyesada o ‘ldirish voqeasi, so'ng oshiqlam ing ruhiy xastalikka
uchrab, vasvasaga tushishlari, so'ng halokatlari birm a-bir va m utta-
sil ravishda tasvirlanadi.
Zolya teatrni yangilash yo'lida shunday fidoyilik ko‘rsatdiki,
uning te a tr haqidagi fikr-m ulohazalari hozirda ham o ‘z
ahamiyatini
saqlab kelm oqda.
