Koklen aktyorgina emas edi. U aktyorlik san’ati haqida
«San’at va teatr» (1880) ham da (aktyor san’ati) (1886) degan ikkita
kitob yaratib, o ‘zini nazariyachi sifatida ham ko'rsatadi.
Koklen nazariy qarashlarda ham , amaliyotda ham «taqlidiy
san’at»ning yirik nam oyandalaridan biri sifatida ko'rindi. Koklen
bu maktabning «kechina san’ati»dan ustunligini q at’iyan
himoya
qilib shunda yozadi: «Nazarimda tabiat izmidan holi narsa hech
qachon go'zal va ulug'vor bo'la olgan emas; lekin m en yana bir bor
ta ’kidlashga m ajburmanki, teatr — bu san’at demak,
bu jabhada
tabiat muayyan tarzda ideallashtirilgan yoki qabartirilgan holatda
gavdalantirilishi lozim, busiz san’at — san’at bo'lolm aydi. Bugina
emas: bebo‘yoq gavdalantirilgan tabiat teatrda o 'ta so'niq taassurot
qoldiradi».
Koklen hayotiy voqelik bilan tabiat san’atining asosi ekanini
tan olayotgandek bo'lib, aslida san’at bilan
hayotni bir-biriga zid
qo'yib, san’atni hayotda yuqori qo'yadi. «San’at real hayot emas,
hatto u hayotning aksi ham emas, - deydi Koklen—S an’at o 'z
holicha o'zi ijod manbayi. U o'zining ajib mavhumligi bilan zam on
va m akonga daxlsiz tarzda faqat o'ziga xos olamini barpo etadi».
K. S. Stanislavskiy san’atining voqelikka bunday zid qo'yilishini
keskin tanqid ostiga olgan.
Koklen o 'z nazariy risolalarida o'zining ko'p yillik aktyorlik
tajribalarini umumlashtirgan. Bu ishlar aktyor
ijodiga xos jihatlari
aniqroq anglash imkonini beradi.
Koklen o'tkir zakovati va sinchkovligi bilan ko'zga yaqin,
m ag'zi to 'q qiziq holat va insoniy fe'liyatlarni darhol ilg'ab va ilib
olar edi. U har bir rolida e ’tiborga tashlanib turuvchi pishiq jussa-
do r gavdasi, o'rganuvchan, ifodali yuzi, ko'tarilgan do'ng burni, ki
chik tiyrak, g'uborsiz ko'zlari bilan tomoshabinga bir olam zavq-
shavq baxsh etuvchi edi. Uning san’ati
tom oshabin qalbini larzaga
solishga qaratilgan emas. U ijro m ahoratining zargarona charxlan-
ganligi, qahram onlarining shiddatkor va m udom serbo'yoqligi bilan
tom oshabin diqqat e ’tiborini o'ziga rom etadi.
K.S. Stanislavskiy Koklenning artistlik san’atiga yuqori baho
berib, koklennam o aktyorlar «toifasi» haqida shunday degan: «Ular
qalbga nisbatan ko'proq quloq va shuurga ta ’sir ko'rsatadilar; ular
hayratlantirishdan
ko'ra
ko'proq
zavqlantiradilar.
Bunday
san ’atning ta 'siri kuchli, lekin bu kuch uzoq saqlanmaydi. Bunday
san ’at kishini ishontirishdan ko'ra ko'proq ajablantiradi».
Koklen san ’atining o'ziga xosligi uning
M olyer asarlaridagi rol-
larida yaqqolroq ifodalangan. Koklen aslzoda tom oshabinlar sar-
157
xushligi chekiga tushgan buijua teatri aktyori bo'lgani holda M o
lyer qahram onlariga xos hajviylik ruhi va iztirobli jihatlam i
ochishga intilm adi. U M olyer hajviyasi o 'rn in i «qirg‘oqqa sapchuv-
chi» sarhushlik bilan to ‘ldirdi va M olyer kulgisiga «armonli ke-
chinm a» sig'masligini am alda namoyish etishga intildi.
«Kulgili tannozlar»dagi Maskaril Koklenning eng muvaffaqi-
yatli rollaridan biri bo'lgan. 0 ‘tkir
kulgili holatlarga boy, xush-
chaqchaq bu komediya Koklen iste'd o d i tabiatiga juda mos
tushgan edi. T artyuf rolini o ‘ynarkan, uni dindorlik niqobiga kirgan
riyokor, ikkiyuzlamachi emas,
balki yirtqich, shavqatparast kimsa
tarzida ko'rsatadi.
