5
KIRISH
Jahon hamjamiyatida munosib o‘rinni egallashga qaratilgan keng ko‘lamli
islohotlar
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidenti
Sh.M.Mirziyoevning
ta’kidlaganidek: “Demokratik o‘zgarishlar,
jumladan, ta’lim islohotlari orqali
O‘zbekistonda yangi Uyg‘onish davri, ya’ni Uchinchi Renessans poydevorini
yaratishni o‘zimizga asosiy maqsad qilib belgiladik”,-ikrlari oliy ta’lim ravnaqi
uchun yangi sahifalarni ochdi. Oliy ta’lim O‘zbekistonda amal qilayotgan uzluksiz
ta’lim tizimidagi eng muhim bo‘g‘inidir. U har doim davlat va jamiyatning
e’tiboriga molik ustuvor sohaga aylangan. Bu yerda pedagoglar va talabalarning
hamkorlikdagi hayot tajribasini tarkib toptirish va idrok etishga qaratilgan o‘zaro
faoliyat muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy oliy ta’lim gumanitar, ijtimoiy-
siyosiy va manaviy-ma’rifiy hamda tarkibiy mazmunga ega bo‘lgan
murakkab
jarayon hisoblanadi. Ushbu jarayonning asosiy xususiyati – davlatning pedagogik
kadrlar uchun muhim hisoblangan ta’limning resurs ehtiyojlarini ta’minlash
imkoniyatini yaratdi.
Mamlakatimizda ta’lim tizimini rivojlantirish maqsadida, endilikda boy
intellektual salohiyatga ega bo‘lgan O‘zbekistonning barcha hududlarida inson
bilimi, dunyoqarashi va ruhiyatiga nimalar ta’sir etayotganligini, ongida qanday
o‘zgarishlar bo‘layotganligini bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun
funksional-tarkibiy qismlar pedagog va talabaning shaxsiy bilimlari sifatida emas,
balki ta’lim uslubiyatining zamonaviy vazifalarini amalga oshirishga bog‘liq.
Jamiyat taraqqiyotini har tomonlama yetuk o‘qituvchilarsiz tasavvur etish qiyin.
Malakali pedagog-mutaxassislar tayyorlash esa ko‘p
jihatdan ularning metodik
tayyorgarligiga bog‘liq. Ayniqsa, hozirgi murakkab axborotlarni, geografik hodisa
va sabab-oqibatlarini, tabiiy va iqtisodiy geografik tushunchalarni o‘quvchilar
ongiga yetkazish va shakllantirish nihoyatda murakkab jarayon hisoblanadi.
Maktab dasturi o‘quvchilarga faqat geografiyaga oid bilim berish bilan
cheklanmaydi, balki ularda zarur ko‘nikma va malaka hosil qilishni ham o‘z
zimmasiga oladi. Har bir talaba oliy dargohda olgan ko‘nikma va malakalari
asosida bilimlarni mustaqil egallashlari zarur bo‘ladi. Mamlakatimizda kadrlar
tayyorlash milliy dasturiga muvofiq uzluksiz ta’limning barcha bo‘g‘inlarida
o‘quvchilarning muntazam bilim olishi, ularda bilim olish ehtiyojini rivojlantirish,
mehnat ko‘nikmalari, mustaqil ijodiy fikrlash, kasb tanlashga va atrof-muhitga
ongli
munosabatni hosil qilish, milliy va umumbashariy qadriyatlarini hurmat
qilish, yoshlarni o‘z vataniga, xalqiga sadoqat, mehr muhabbat ruhida tarbiyalash
muhim vazifa qlib belgilangan. Bu esa yuqori malakali pedagogik kadrlarni
tayyorlashda o‘qitish uslubiyatining rolini sezilarli darajada oshirishni taqozo
qiladi. Ta’lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi
sohasida bilim va amaliy
6
tajribalarini egallash, geografiya o‘qituvchisining kasbiy funksiyasi va rasmiy
vazifalarni bajarish uchun mamlakatimiz universitetlari va pedagogika institutlari
talabalarini tayyorlashga katta hissa qo‘shadi.
Hozirgi globallashuv sharoitida geografiya ta’limini yangi sifat bosqichiga
ko‘tarish maqsadida quyidagi 12 ta ko‘rsatkichlarni qo‘llash maqsadga muvofiq
hisoblanadi:
1. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim: geografiya ta’limi o‘z mohiyatiga ko‘ra
ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarini to‘laqonli intellektual salohiyatini
oshirish, dunyoqarashlarini boyitishni nazarda tutadi. Bu esa ta’limni
loyihalashtirayotganda, albatta, ma’lum bir ta’lim
oluvchining shaxsini emas,
avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog‘liq o‘qish maqsadlaridan
kelib chiqqan holda yondashishni ko‘zda tutadi.
2. Tizimli yondahuv: ta’lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o‘zida
mujassam etmog‘i lozim. Bu yondashuv ta’lim jarayonining mantiqiyligi, uning
barcha bo‘g‘inlarini o‘zaro bog‘langanligi, yaxlitligini ta’minlashga yo‘naltiriladi.
3. Faoliyatga yo‘naltirilgan yondashuv: shaxsning jarayonli sifatlarini
shakllantirishga, ta’lim oluvchining faoliyatni faollashtirish va intensivlashtirish,
o‘quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari,
tashabbuskorligini
ochishga yo‘naltirilgan ta’limni ifodalaydi.
4. Dialogik yondashuv: bu yondashuv o‘quv munosabatlarini yaratish
zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o‘z-o‘zini faollashtirishi va o‘z-
o‘zini ko‘rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi.
5. Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish: hozirgi sharoitda geografiya
ta’limini tashkil etish jarayonida talabalarning jamoada, kichik guruh va juftlikda
bilimlarni birgalikda o‘zlashtirishlari, o‘zaro rivojlanishlari, “pedagog ustoz -
talaba shogird” an’analariga asoslangan hamkorlikdagi munosabatlarni tashkil
etish bo‘lib, uning asosiy g‘oyasi o‘quv topshiriqlarini jamoada, kichik guruhlarda
yoki juftlikda birgalikda, o‘zaro hamkorlikda bajarishdan iborat.
6. Muammoli ta’lim: ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish
orqali ta’lim oluvchi faoliyatini faollashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni
obyektiv qarama-qarshiligi
va uni hal etish usullari, dialektik mushohadani
shakllantirish, rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo‘llashni va
mustaqil ijodiy faoliyati ta’minlanadi. Axborotni taqdim qilishning zamonaviy
vositalari va usullarini qo‘llash – geografik axborot tizimi va texnologiyalarini
o‘quv jarayoniвa qo‘llashdan iborat.
7. O‘qitishning usullari va texnikasi: ma’ruza (kirish, mavzuga oid,
vizuallash), muammoli ta’lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari,
amaliy ishlarni o‘z ichiga oladi.
8. O‘qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot, hamkorlik va
o‘zaro o‘rganishga asoslangan frontal, jamoa va guruhli tarzda amalga oshiriladi.
9. O‘qitish vositalari: o‘qitishning an’anaviy shakllari (darslik, o‘quv
qo‘llanma, geografik atlas va xarita, ma’ruza matni) bilan bir qatorda – kompyuter
va axborot texnologiyalari kabilar kiradi.
7
10. Kommunikatsiya usullari: geografiya ta’limi jarayonida o‘qituvchi
talabalar bilan bevosita hamkorlikda operativ teskari aloqaga asoslangan o‘zaro
munosabatlarni yaratadi.
11. Teskari aloqa usullari va vositalari: geografiya ta’limi
jarayonida
o‘qituvchi kuzatish, blis-so‘rov, joriy, oraliq va yakunlovchi nazorat natijalarini
tahlili asosida o‘qitish diagnostikasini amalga oshiradi.
12. Boshqarish usullari va vositalari: geografiya ta’limi jarayonida o‘quv
mashg‘uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta ko‘rinishidagi o‘quv
mashg‘ulotlarini loyihalashtirish, qo‘yilgan maqsadga erishishda o‘qituvchi va
talabalarning birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg‘ulotlari, balki
auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati orqali ham amalga oshiriladi.
“Geografiya ta’limi metodikasi” fanini o‘qitish jarayonida kompyuter
texnologiyasidan, “taqdimot” elektron jadvallardan foydalaniladi. Ayrim mavzular
bo‘yicha talabalar bilimini baholash test asosida amalga oshiriladi. “Internet”,
“GIS” saytlariga kiritilgan, mavjud tabiiy geografik va iqtisodiy-ijtimoiy geografik
ma’lumotlardan samarali foydalaniladi, ular namoyish
qilinadi va shu asosda
talabalar bilan hamkorlikda tarqatma materiallar tayyorlanadi, test tizimi hamda
tayanch so‘z va iboralar asosida oraliq va yakuniy nazoratlar o‘tkazish kabilar
orqali ta’lim sifati va samaradorligini oshirishga erishiladi.
