Shilimshiq DF ko‘rsatmasiga binoan 5:100 nisbatda tayyorlanadi. O‘zbekiston, qirg‘iziston
va Tojikistonda dorivor gulxayri bilan bir qatorda arian gulxayrisi o‘sadi. Bu o‘simliklar faqat
barglari va mevalari bilan farqlansada, tarkibi bilan farqlanmaydi.
Shu sababdan bu o‘simlikdan tabobatda dorivor gulxayri bilan bir qatorda ishlatiladi.
Tayyorlanish texnologiyasi o‘ziga xos bo‘lib sovuq usul ishlatiladi. Sovuq usuldan
foydalanilganda tarkibidagi
shilimshiqni kraxmal, pektin va shunga o‘xshash moddalardan
ajratib olinadi. Kraxmal, pektin moddalari ham o‘simlikdan ajralib chiqadi, ammo bu moddalarni
suvda, ayniqsa, sovuq suvda yomon erishi oqibatida ular suvda tarqalmaydi va o‘simlik xom
ashyosi atrofida to‘planadi. Ularni, ajratmaga o‘tishini oldini olish maqsadida o‘simlik qoldig‘i
siqilmaydi. SHu sababdan xom ashyo qoldig‘i bilan birga undagi ma‘lum bir qism shilimshiqlar,
suv isrof bo‘ladi.
Sarf bo‘lgan suv va xom ashyo miqdorini bilish va uni hisobga olish zarur. Buni hisobi
yuqoridagi formula orqali aniqlanadi.
5:100 1,3;
2:100
1,1
4:100 1,2;
1:100
1,05;
3:100 1,15;
Sarf koeffitsienti suv shimish koeffitsienti (4,6) ni dorixatda yozilgan foiz miqdoriga
ko‘paymasligiga bog‘liq bo‘lib, 5% eritma uchun 1,3 ga teng.
Sarf koeffitsienti 1,3 bo‘lganda 100,0 shilimshiq olish uchun 6,5 g gulxayri ildizi va 130
ml suv ishlatiladi.
6,5 gulxayri ildizi maydalanib kolbaga solinadi, ustiga 130 ml suv quyib 30 minutga qo‘yib
qo‘yiladi.
Vaqti-vaqti bilan chayqatib turiladi. 30 minutdan so‘ng ajratma suzib olinadi, qolgan
qoldiq siqilmaydi.
Bizni qilgan tajribalarimiz shuni ko‘rsatadiki, gulxayri shilimshig‘ini uni kukunidan ham
tayyorlash mumkin. Faqat kukun ishlatilganda uni umumiy sath yuzasi ko‘pligi
hisobiga suv
shimish koeffitsienti ko‘payishini hisobga olish kerak.
Rp.: Mucilaginis Salep 100,0.
D.S.
Salep tugunagi tarkibida 50% gacha shilimshiq, 25% kraxmal va anchagina dekstrin bor.
Shilimshiq moddasi, asosan, yuqori molekulali leaksan degan uglevoddan iborat.
Abu Rayxon Beruniyning ―Saydana‖ asarida o‘simlik tugunaklaridan kamquvvatlik va
mizoj sustligi, sil davosi, keksalarni quvvatga kiritish, shuningdek kon okishini to‘xtatish va
―konni tozalash‖ da foydalanish tavsiya etilgan. 1 g tugunak olinib, 1 ml etil spirti bilan
aralashtiriladi. 10 ml sovuq suv solib aralashtirib, so‘ng 88 ml issiq suv quyib aralashtiriladi va
sovishini sekinlashtirish uchun biror mato bilan o‘rab aralashtiriladi sovuguncha aralashtirilgan
ajratmani dokadan suzib o‘tkaziladi. Bunda shilimshiq bilan kraxmal ham ajraladi.
Spirt olinishi tugunak donalari bir-biriga yopishmasligini ta‘minlaydi. Sovuq suv solinishi
esa
tugunaklardagi kraxmalni yuvib, shilimshiq moddalarni suvga chiqishini osonlashtiradi.
Salep shilimshig‘i zararli moddalarning me‘da-ichak yo‘lidan surilib, o‘tishiga to‘skinlik
qiladi. Uni o‘zok kasallikdan turgan bemorlarga, quvvatga kirgazish uchun berish tavsiya etiladi.
Rp.: Mucilagenis semenis Lini — 90,0
D.S.
Zig‘ir 6% shilimshiq, 35% gacha moy saqlaydi. Kraxmal shunda kam shilimshiq ustki
qavatida bo‘ladi. O‘rta Osiyoda o‘zun tolali zig‘ir va moyli zig‘ir eqiladi.
Ibn Sino yo‘talish, siydik yo‘llari yarali kasalliklarida zig‘ir urug‘ini qovurib eyishni
buyurgan. Zig‘ir urug‘i iste‘mol qilib turiladigan bo‘lsa, ko‘krak yumshab, jigar o‘smalari
so‘rilib ketadi. Tinkani kuritadigan yo‘tal, ichak og‘riqlari vaqtida qovurilgan zig‘ir urug‘lari
yaxshi foyda beradi. Siydik xaydaydigan, terlatadigan ta‘sir ko‘rsatadi. Zig‘ir moyi sklerozga
qarshi vosita va surgi tariqasida ishlatiladi.
Zig‘ir urug‘ida bo‘ladigan shilimshiq modda o‘rab oluvchi vosita sifatida dorilarning
achchiqlik
xususiyatini, yoqimsiz mazasi va hidini yo‘qotadi.
Shilimshiq tayyorlash uchun zig‘ir urug‘lari maydalanmay butun holda ishlatiladi. Urug‘lar
maydalanganda tarkibidagi moylar shilimshiqqa o‘tib uning mazasini buzadi. 1:30 nisbatda
tayyorlanadi.
3,0 zig‘ir urug‘ini sovuq suv bilan yuvib, shisha idishga o‘tqaziladi va 90 ml qaynoq suv
solib, ogzi berkitiladi, mato bilan o‘rab 15 minut davomida chayqatiladi. So‘ng 2 qavat doka
orqali suziladi.
Rp.: Mucilaginis Semenis Cydoniae — 5,0—1000,0 ml.
D.S. Xazm yo‘lining yallig‘lanishida bir staqandan 3—4 mahal
5,0 miqdordagi bexi urug‘lari ustiga 1 l sovuq suv quyiladi.
Vaqti-vaqti bilan 35 min davomida aralashtirib turiladi. So‘ng 2 qavat doka orqali suzib
olinadi. Urug‘lardan olinadigan shilimshiq ichni yumshatadigan, o‘rab oladigan va
bujmaytiradigan xossaga ega. CHoyga o‘xshab damlab yo‘tal vaqtida ichish tavsiya etiladi.
Ibn
Sino ovkat xazmi buzilganda, bexi yaxshi davo bo‘ladi deb hisoblagan. Me‘da va jigar
ishini yaxshilash uchun u bexi suvini asal va sirkaga aralashtirib ichishni tavsiya qilgan.
Rp.: Mucilaginis rad. Althaeae 180,0.
Elexiri pectoralis
Liqour Ammonii Anisatis
Natrii hydrocarbonatis 3,5
M.D.S. 1 choy qoshiqdan har 3 soatda ichilsin.
Tayyor bo‘lgan damlamada natriy gidrokarbonat tuzi eritiladi va bir qism damlamada
novshadil arpabodiyon tomchilari eritilib qo‘shiladi, oxirida ko‘krak eliksiri qo‘shiladi.
Rp.: Mucilaginis Salep 200,0
Bismuthi subnitratis 10,0
Tincturae Opii simplicis qtt X.
M.D.S.
Tayyor bo‘lgan damlamadan 5—6 ml olib vismut nitratning asosi hovonchada eziladi va
oz-ozdan damlama qo‘shib hovonchadan tayyor idishga yuvib o‘tkaziladi. Oxirida opiyning
spirtli tindirmasi qo‘shiladi.
Damlama va qaynatmalarni tayyorlashni tezlashtirish uchun dorixona sharoitida suyuq va
quyuq ekstraktlardan foydalaniladi. Damlama va qaynatmalarni tayyorlashni tezlashtirish uchun
erituvchi tarkibini o‘zgartirish bilan suyuq va quyuq ekstraktlarni tayyorlash mumkin emas.
Tarkibini o‘zgartirish damlama va qaynatmalar tayyorlanganda ularning miqdoriga ta‘sir qiladi.
Bu alkaloid va boshqa farmakologik faol modda saqlovchi o‘simliklardan tayyorlangan
qaynatma va damlamalarda yaqqol namoyon bo‘ladi.
Suvli ajratmalar texnologiyasini tezlashtirish va sifatli olish masalasi dorixona amaliyotida
tayyor ekstrakt-konsentratlarni kiritish orqali olib boriladi.
Suvli ajratmalarni tayyorlash jarayonida ekstrakt-konsentratlarni suv bilan suyultiriladi.
Xozirgi vaqtda quyidagi ekstrakt konsentratlar mavjud: termopsis, adonis, valeriana,
gulxayrilarning standart suyuq ekstraktlari (1:2); termopsis, adonis, marvaridgul, angishvonagul
va gulxayrilarning standart quruq ekstraktlari. quruq ekstrakt konsentratlar — Extracta sicca
Standartisata sut qandi bilan tayyorlanib 1:1 nisbatda bo‘ladi.
Suyuq ekstrakt-konsentratlardan (1:2) damlama va qaynatmalar tayyorlaganda dorixatda
ko‘rsatilganga nisbatan 2 barobar ko‘p, quruq ekstrakt-konsentratlardan (1:1), dorixatda
ko‘rsatilgan miqdoriga teng olinadi.
quruq va suyuq ekstrakt — konsentratlardan foydalanib ajratmalar
olish suyuq dorilar
tayyorlash texnologiyasidan farq qilmaydi.
Bu holda dori moddalarning konsentrlangan eritmalaridan foydalanish mumkin.
Suvli ajratmalar o‘simlik xom ashyosidan olinsa 2 sutka, ekstrakt-konsentratlardan olinsa 7
sutkagacha saqlanadi.
Ekstrakt konsentratlardan tayyorlangan suvli ajratmalar o‘simlik xom ashyosidan
tayyorlangan ajratmalar rangi, tinikligi bilan farqlanadi. SHu maqsadda dorixatdagi suvli
ajratmalar ekstrakt konsentratlardan tayyorlansa belgi qo‘yilishi kerak, chunki yana shu dorixat
bo‘yicha berilsa ekstrakt-konsentratdan tayyorlanadi.
Misollar keltiramiz:
Rp.: Infusi rhizomatis cum radicibus Valerianae 180
ml Natrii bromidi 6,0
Codeini phosphati 0,2
M.D.S. 1 osh qoshiqdan kuniga 3 marta ichilsin.
Pasport: Valeriana suyuq konsentrati (1:2)—12 ml
Natriy bromid (1:5)—30 ml
Kodein fosfat (1:10)—2 ml
Suv — 136 ml
Tayyorlanishi:
Beriladigan idishga 140 ml suv o‘lchab solinadi va unga 0,5 g termopsisni quruq ekstrakti
(1:1) dan qo‘shiladi va konsentrat to‘liq erib ketguncha chayqatiladi. So‘ngra natriy benzoat
(1:10) dan 20 ml va natriy gidrokarbonat (1:20) konsentratidan 40 ml qo‘shiladi. Oldindan
novshadil-anis tomchisini ozgina tayyor mikstura bilan aralashtirib, so‘ngra umumiy miksturaga
qo‘shiladi va jihozlanadi.
