84
2.5 Avtomatik liniyalarning turlari.
Butun
mashinasozlikni darajasi, unda qo’llanilayotgan metall kesish
dastgohlarining rivojlanganlik darajasiga bog’liq. Metallkesish dastgohlarini
avtomatlashtirishni tarixiy rivojlanish tendensiyasi, umuman mashinasozlikni
avtomatlashtirishni rivojlanishini belgidaydi.
Bunda shuni ta’kidlash zarurki avtomatlashtirishni
rivojlanishida bir xil
ko’rsatgichlar yaxshilansa (eng avalo hizmat ko’rsatadigan ishchilar soni ozayishi
va unumdorlikni oshishi) boshqa ko’rsatgichlar, universalligi va moslanuvchanligi
kamayadi va qiymati oshadi.
«Qo’lda»
boshqariladigan
dastgohlar,
universal,
maxsus
va
maxsuslashtirilgan avtomat va yarim avtomatlar. Quyida avtomatlashtirishni,
dastgohlar guruhlarini avtomatlashtirilganlik darajasiga ko’ra ularni o’ziga xos
hususiyatlari va qo’llashga moyilligini ko’rib chiqamiz.
I guruh. Qo’lda boshqariladigan dastgohlar.
Bunday dastgohlarni yuqori universalligi va moslanuvchanligi, ularni
yuqori unumdorlik talab etilmaydigan donalab va mayda seriyalab ishlab
chiqarishda qo’llaniladi.
Shuningdek, hizmat muddatini ozligi uchun, o’zini
oqlaydigan yuqori unumdorligi, qimmatbaxo maxsus dastgohlar o’rniga, yalpi tez
almashinishi mumkin bo’lgan (priborsozlik, samolyosozlik) ishlab chiqarishda
universal qo’lda boshqariladigan va raqamli dasturda boshqariladigan dastgohlar
qo’llaniladi.
Moslanuvchan aloqali liniyalarda har qaysi texnologik uskuna yoki
uskunalar guruhi o’rtasida magazinto’plagich bo’ladi. Natijada detal bir uskunada
ishlov berilgandan keyin avval to’plagichga
uzatiladi, bu to’plagichda avvaldan
turgan detal esa navbatdagi uskunaga uzatiladi. Mazkur holatda liniyadagi biror
texnologik uskuna to’xtab qolsa, liniya’ning ishga yaroqdi qismi to’plagichlardagi
detallar hisobiga ishni davom ettira beradi. Lekin to’plagichlar qo’llanilganda
avtomatik liniyalar murakkablashadi.
Avtomatik liniyalar ishlov beriladigan detallarni tashish usuliga qarab
yo’ldoshli va yo’ldoshsiz bo’ladi. Yo’ldoshli liniyalar tashish yoki ish
85
pozitsiyalarida moslamalarga mahkamlash uchun noqulay bo’lgan
murakkab
shaklli detallarga ishlov berishda qo’llaniladi. Yo’ldoshlar bilan jihozlangan
avtomatik liniyalar detallarni texnologik uskunaning bajaruvchi organlariga
nisbatan puxta va aniq vaziyatda o’rnatishni ta’minlaydi. Ayni vaqtda
yo’ldoshlarni detalni qabul qilish joyiga qaytaruvchi transport (tashish) qurilmalari
avtomatik liniyalarni murakkablashtiradi va ularning narxini oshiradi.
Avtomatik liniyalar tashish qurilmalarining texnologik uskunaning ish
zonasiga nisbatan joylashishiga qarab ochiq va berk bo’ladi.
Ochiq liniyalarda
tashish qurilmalari texnologik uskunalarning barcha ish zonalaridan o’tadi, berk
liniyalarda esa ish zonalaridan tashqarida o’tadi. Berk liniyalarda ishlov
beriladigan detallar uskunaning ish zonasiga alohida-alohida tashish qurilmalari
yordamida tashib keltiriladi.
Ochiq avtomatik liniyalar berk liniyalarga nisbatan oddiy to’zi lgan. Lekin
ochiq liniyalar, odatda, uzunroq bo’ladi, chunki ularda detallarning bir yoki ikki
tomoniga ishlov beradigan birpozitsiyali agregat dastgohlar (berk liniyalardagi
ko’ppozitsiyali
dastgohlar
o’rniga)
ishlatiladi.
Ochiq
transportyordan
foydalanganda agregat dastgohlarning ish zonalarini bir
sathda joylashtirish xam
zarur bo’ladi, bu esa dastgohlarni murakkablashtiradi va ularni o’rnatish hamda
geometrik aniqligini tekshirishni qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, bunday
avtomatik liniyalarda korpus detallarga ko’ptomonlama ishlov berishda
to’ntargichlar
talab etiladi, natijada tashish sistemasi murakkablashadi va liniya
uzunlashadi. Ko’rsatilgan kamchiliklar detallarni tashish uchun portal robotlar
bilan jihozlangan berk avtomatik liniyalarda bartaraf etiladi.
Har qaysi pozitsiyada bir vaqtda ishlov beriladigan bir xil detallar soniga
qarab bir va ko’poqimli liniyalar bo’ladi, turli detallar soniga qarab esabirva
ko’ppredmetli liniyalar bo’ladi.
Avtomatik liniyalar qayta sozlash imkoniyatining mavjudligiga qarab qayta
sozlanmaydigan va qayta sozlanadigan yoki moslanuvchan liniyalar deyiladi.
Moslanuvchan liniyalar ikki turli bo’ladi:
86
1)
ilgaridan topshiriqda ko’rsatilgan, o’lchamlari va ishlov berish texnologiyasi
bir xil bo’lgan detallar guruhiga ishlov berishga qayta sozlanadigan liniyalar;
2)
to’zi lishi va ishlov berish texnologiyasi avvaldan ma’lum bo’lmagan yangi
detallarga ishlov berishga qayta sozlanadigan liniyalar.
Bunday liniyalar
texnologik uskunalarning ayrim qismlarini, tashish va Yuklash qurilmalarini,
kesish asboblarini rostlash yoki almashtirish yo’li bilan qayta sozlanadi.
