• Mehnat qo‘shiqlari.
  • «sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati




    Download 434.34 Kb.
    bet31/73
    Sana18.06.2021
    Hajmi434.34 Kb.
    #15104
    1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   73
    Qo‘shiqlar tasnifi

    Hozirgi paytda ham qo‘shiqlar xalq hayotiga hamrohdir.

    Ularda mehnat, tarixiy voqealarga munosabat, mavsummarosimdagi

    urf odatlar, qolaversa, yosh yigit qizlarning

    ishqiy kechinmalari o‘z ifodasini topadi. Shu jihatdan xalq

    qo‘shiqlarimizni quyidagi turlarga bo‘lib o‘rganishimiz va

    tahlil qilishimiz mumkin:

    1. Mehnat qo‘shiqlari.

    2. Mavsum-marosim qo‘shiqlari.

    3. Lirik (ishqiy) qo‘shiqlar.

    4. Tarixiy qo‘shiqlar.

    Mehnat qo‘shiqlari. Boshqa xalqlarda bo‘lgani kabi

    mehnat jaryonini o‘zida ifodalashi bilan mashhur.

    Ma’lumki, o‘zbek xalqi asrlardan buyon dehqonchilik,

    chorvachilik, hunarmandchilik bilan shug‘ullanib keladi.

    Mehnat esa o‘ziga yarasha tashvishdan, irodalilikni namo -

    77

    yish qilishdan, ba’zan insonning o‘zini majburlashidan iborat



    bo‘ladi. Ayniqsa, kun davomida doimiy ravishda bir xil

    zerikarli harakat qilish odamni toliqtiradi, qilinayotgan ishni

    to‘xtatmagan holda ovunish choralarini topishga majbur

    qiladi. Ana shunday damlarda eng samarali yechim qo‘shiq

    aytishdan iborat bo‘ladi. Tanob-tanob yerga don sochish

    yoki bug‘doy o‘rish, chelak-chelak sut sog‘ish, metr-metr

    gilam to‘qish faqat aytishga oson. Aslida bu ishlar dehqon,

    sut sog‘uvchi, gilam to‘quvchidan katta jismoniy kuch va

    malaka talab qiladi. Shuning uchun ajdodlrimiz har bir ishni

    qo‘shiq bilan bajarib ham mehnatning samarali bo‘lishini,

    ham qilinayotgan ishni zerikmasdan bajarish yo‘lini o‘ylab

    topganlar. Xalqimiz orasida yashab kelayotgan mehnat

    qo‘shiqlari bajariladigan ish sohalariga qarab uch xil bo‘ladi:

    1. Dehqonchilik bilan bog‘liq mehnat qo‘shiqlari.

    2. Chorvachilik bilan bog‘liq mehnat qo‘shiqlari.

    3. Kasb-hunar bilan bog‘liq mehnat qo‘shiqlari

    Ajdodlarimiz madaniyati merosi bo‘lmish ≪Avesto≫da

    shunday parcha bor:

    ≪Zardusht iloh Ahura Mazdadan so‘radi:

    — Ey, Ahura Mazda! Zaminni hammadan ham baxti -

    yor qiluvchi zot kim?

    Ahura Mazda javob berdi:

    — Ey, Zardusht! Kimki uni yaxshilab haydasa va ziroatga

    tayyorlasa!..

    Ey, Zardusht! Kimki g‘alla eksa, u haqiqatni ekadi...≫1

    Demak, ota-bobolarimiz yer yuzidagi eng qadim

    zamonlardan buyon dehqonchilik bilan shug‘ullanib kela -

    yotgan xalq ekan. Dehqonchilik bilan shug‘ullanish esa ijtimoiy

    hayotning ma’lum pog‘ona bosqichlari bosib o‘tilgandan

    keyin paydo bo‘ladi. Demak, bizning ajdodlarimiz

    o‘sha paytlarda ham madaniyat o‘chog‘iga aylangan

    hududlarda yashaganlar va dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar.

    Ehtimol, shuning uchun ham Mahmud Koshg‘ariy -

    ning ≪Devonu lug‘otit turk≫ asarida bog‘dan mevalar te rish

    haqidagi qo‘shiqlar uchraydi. Xalq og‘zaki ijodi asarlarini

    to‘plash ekspeditsiyalarida dehqonchilik bilan bog‘liq

    mehnat qo‘shiqlaridan ko‘plab yozib olinishi bu tur

    qo‘shiqlarning xalq hayoti bilan juda yaqin ekanini yana bir

    bor isbotlaydi.

    78

    1 Mahmudov T. ≪Avesto≫ haqida. ≪Guliston≫ jurnali, 1999 yil, 4-son,



    24-bet.

    Shohlari bir quloch-quloch

    Shoximga qo‘nar qaldirg‘och

    Yuray desam, voy, qornim och,

    Men qo‘shga qanday yarayin.

    Ho‘kizginam, bo‘yniginang ezildi,

    Ko‘zginangdan yoshlar qator tizildi.

    Bo‘yinturuq bilan omoch tortmasang,

    Sening bilan menga go‘rlar qazildi.

    Dehqonchilik qo‘shiqlarida yil-o‘n ikki oy mobaynida

    olib boriladigan mehnat jarayoni bosqichma-bosqich o‘z

    ifodasini topadi. Ularda yer haydash, dalaga yangi yil hosili

    uchun bug‘doy sepish, unib chiqqan va boshoqlari yetilgan

    bug‘doylrni o‘rish, ularni yanchib donini ajratish kabi har

    bir jarayon albatta qo‘shiq aytish bilan qo‘shib amalga

    oshirilgan. Agar bu qo‘shiqlarda faqat dehqonning bajara -

    yotgan mehnati aks etgan, desak, xato bo‘ladi. Chunki har

    bir qo‘shiqda dehqon albatta o‘zining ichki kechinmalarini,

    hayot tajribasidan olgan taassurotlarini, turmush tashvishlarini

    bayon etishga urinadi. Qo‘shiq aytuvchi kishi sahnada

    san’atkor emas, balki dalada ham oddiy ijrochi, ham

    tinglovchi sifatida namoyon bo‘ladi. Aslini olganda, uning

    qo‘shiqlarini yer haydayotgan yoki bug‘doy yanchayotgan

    ho‘kizi eshitadi xolos. Dehqonga ho‘kizidan boshqa ting -

    lovchining keragi ham yo‘q. Chunki u dilidagi his-tuyg‘uni

    o‘ziga o‘zi aytadi va shu yo‘l bilan qilayotgan ishini

    yengillashtiradi, ko‘ngliga taskin beradi.

    Bu qo‘shiqlarda ho‘kizni erkalash, unga biron kimsaga

    murojaat qilgandek munosabatda bo‘lish, uning tilidan

    qo‘shiq to‘qib o‘zining dardini ifodalash tuyg‘usi yetakchilik

    qiladi. Ho‘kiz: ≪Yuray desam, voy, qornim och≫, —

    deganida, dehqon nomidan gapiradi. Aslida dehqonning

    qorni och emasmi?! ≪Men qo‘shga qanday yarayin≫, —

    deganda, ko‘proq dehqon o‘zini nazarda tutmayaptimi?!.

    Shu o‘rindayoq omoch tortayotgan ajdodimiz ho‘kizni

    erkalashga tushadi. Uni ≪Ho‘kizginam≫deb siyladi. O‘z

    taqdirini ho‘kizning qismati bilan teng ekanini: ≪Sening

    bilan menga go‘rlar qazildi≫ kabi misralar vositasida ifodalaydi.

    Quyidagi qo‘shiqqa e’tibor bering:

    ≪Xo‘p hayda-yo, xo‘p hayda,

    Qalqon qulog‘im, hayda,

    Temir tuyog‘im, hayda

    79

    Ostingda bosgan donni



    Oyog‘ing qilsin mayda≫.

    Demak, bug‘doyni ≪po‘stidan judo qilayotgan ho‘kiz≫

    dehqon uchun eng qadrdon kishisidan ham azizroqdir. Shu

    sababli ≪qalqon qulog‘im≫, ≪temir tuyog‘im≫ sifatlashlari

    yaratilgan. Hatto bir qo‘shiqda:

    ≪Jilviragan qoshingni mayda-yo, mayda,

    Surmalayin jonivor, mayda-yo, mayda≫ deyiladi. Bu

    qadar e’zoz, bu qadar go‘zal fikrlarning bayoni ho‘kizga

    qaratilganiga ishonging ham kelmaydi. Ammo bu hayot

    haqiqati edi. Dehqon uchun ho‘kiz hayot va mamot

    masalasi edi (A. Qahhorning ≪O‘g‘ri≫ hikoyasini eslang).

    Shuning uchun ham yuzlab qo‘shiqlarda, ayniqsa, ≪qo‘sh≫

    va ≪mayda≫ qo‘shiq larida bobo dehqonlarimiz ho‘kizning

    fazilatlarini maqtab kuylaganlar. O‘rim qo‘shig‘ida esa

    tasvir markaziga o‘roq chiqadi. Endi o‘roqning olmosligi,

    o‘tkirligi ta’riflanadi. O‘roq shu qadar keskir-ki, bug‘doyni

    o‘rmasdan turish mumkin emas:

    O‘rog‘im olmos,

    O‘rimdan qolmas,

    Sira ham tolmas,

    O‘rmasam bo‘lmas.

    ≪Yorg‘ichoq≫ qo‘shiqlarida ham qo‘shiqchi yorg‘ichoq -

    qa murojaat etadi. U bilan gaplashadi, hasratlashadi, dar -

    dini to‘kadi. Natijada yorg‘ichoq dehqonning his tuyg‘usini

    samimiy bayon qilish vositasiga aylanadi:

    Yorg‘ichoq yalpoqqina,

    Un qilar oppoqqina,

    Yorg‘ichoq xir-xir etar,

    Mushtdakkina xamir etar

    Yorg‘ichog‘im guldur-guldur,

    Bo‘g‘zim to‘la oppoq undir,

    Boy bobomning xonadoni

    Ikkimizni eydir-eydir.

    Ma’lum bo‘ladiki, yil fasli o‘zgaradi, dehqonning muomala

    qiladigan narsasi (ho‘kiz, o‘roq, yorg‘ichoq) o‘zgaradi,

    ammo qo‘shiqning yaratilishidan nazarda tutilgan

    maqsad (og‘ir mehnatni yengillatish, ichki his tuyg‘uni ifodalash)

    o‘zgarmaydi. Har qanday vaziyatda ham xalq ha -

    yotining badiiy ifodasi sifatida qo‘llanadi.

    80

    Chorvachilik bilan bog‘liq mehnat qo‘shiqlari asosan



    sog‘ish jarayoni aks etgan lirik parchalardan iboratdir. Ular

    sigir, echki, qo‘y kabi hayvonlarni sog‘ish paytida aytiladi.

    Dehqonchilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar kabi sog‘im qo‘shiq -

    lari ham tinimsiz bir xil harakat jarayonini nisbatan

    yengillashtirishga xizmat qilgan. Ikkinchi tomondan sog‘i -

    layotgan sigir ham aytilayotgan qo‘shiqqa bora-bora o‘rgangan.

    Qo‘ shiqni eshitganida o‘zini ancha tinch tutgan va

    ko‘proq sut bergan. Shuning uchun ≪ho‘sh-ho‘sh≫ larda

    sog‘uvchi kimsa sigirni erkalagan, unga shirin-shirin

    so‘zlarni aytgan:

    Ho‘shim molim-govmishim,

    Emchaklaring sog‘mishim,

    Oralab yeding o‘tingni,

    Iyiblab bergin sutingni.

    Seni siylab boqayin,

    Ko‘zmunchoqlar taqayin,

    Quralay ko‘z govmishim,

    Tuyoqlari kumushim.

    Zotli molim ho‘sh-ho‘sh,

    Sutli molim ho‘sh-ho‘sh.

    E’tibor bersak, dehqonchilikda ho‘kiz ≪temir tuyog‘im≫

    deb erkalangan edi. Endi sigir ≪quralay ko‘z≫, ≪tuyoqlari

    kumushim≫ deb atalayapti. Har qanday holatda ham inson

    bu erkalashlarni ho‘kiz yoki sigir tushunib yetmasligini

    yaxshi biladi, ammo qo‘shiq ijrosidagi tovush tovlanishi -

    ning, ohangning hayvonlarga ijobiy ta’sir ko‘rsatishiga

    ishonadi.

    Turey-turey qo‘shiqlari qo‘ylarni sog‘ish paytida aytilgan.

    Qorako‘lchilikda qimmatbaho teri olish uchun qo‘zilar

    tug‘ilganidan ko‘p vaqt o‘tmay so‘yilgan. Sovliqlardan sut

    olish esa keyin ham davom etavergan. Ona qo‘yni sog‘ish

    bilan bolasidan ajralgan sovliqning qismati nisbatan

    yengillashgan. Shuning uchun turey-tureylarda ona qo‘y -

    ning qo‘zisidan ajralganiga hamdardlik bildirilgan, unga

    achinish tuyg‘usi ifodalangan:

    Bolalilar bosh bo‘lar, turey-turey,

    Bolasizlar yosh bo‘lar, turey-turey,

    Kelar yili tuqqaning, turey-turey,

    Qo‘zingga yo‘ldosh bo‘lar, turey-turey,

    Boshqa xalq qo‘shiqlari singari turey-tureylarda ham

    erkalash, qo‘shiq ohangini qo‘yga muloyim yetishiga

    81

    harakat qilish aniq seziladi. Uning aqlli ekani, egasiga yordam



    berishga tayyorligi ta’kidlanadi. Hatto bog‘da ochilgan

    gul bilan teng ko‘riladi. Bu o‘rinda qo‘y sog‘ishning xalq

    turmushi tarixida juda uzoq qadimgi zamonlarga borib

    taqalishini ham yodda tutish kerak. ≪Alpomish≫ dostonida

    Boysari Barchin qizini maktabdan chiqarib oladi. ≪Qizimga

    Ko‘kqa mish ko‘lida qo‘y sog‘dirib, chorvadorlik ilmini

    o‘rgatayin, qo‘y sog‘moqqa usta bo‘lsin≫, — deydi. Demak,

    ko‘chmanchi qabilalarda qo‘y sog‘ish alohida ko‘nikmani

    talab qilar ekan. Shuning uchun ham bu ish bilan shug‘ul -

    lanadigan odamlar asrlar davomida sog‘iladigan qo‘ylar bi -

    lan qanday muomalada bo‘lish sirlarini egallaganlar. Shirin

    so‘zlar bilan qo‘ylarning ko‘ngliga yo‘l topishga uringanlar:

    Esli molim-oqilim, turey-turey,

    Yelkamdagi kokilim, turey-turey,

    Shuncha molning ichida, turey-turey,

    Bog‘da ochilgan gulim, turey-turey.

    Chorvachilikda churiya qo‘shiqlarining ham o‘ziga xos

    o‘rni bor. Avvalo sog‘iladigan sigirga, qo‘yga, echkiga alohida-

    alohida qo‘shiq yaratilishiga e’tibor beraylik. Ho‘sh

    qo‘shiqlari qo‘y sog‘ishda aytilmaganidek, turey-tureylar va

    churiya-churiyalar sigir sog‘ishda aytilmagan. Tabiiyki, hay -

    von uchun qanday qo‘shiq aytib sog‘ish bari bir emasmi?—

    degan savol tug‘iladi. Ha, hayvon uchun bari birdir. Ammo

    egasi uchun bunday emas. Gap shundaki, chorvador xalq

    har bir qo‘y yoki echkiga o‘ziga xos munosabatda bo‘ladi.

    Ular hatto sigirning qaysi rangni yaxshi ko‘rishini, qaysi

    qo‘shiqni ijro etganlarida ko‘proq sut berishini bilganlar:

    Og‘ziginangda o‘ting bor, churey-churey,

    Yelinginangda suting bor, churey-churey,

    Sersoqolim jonivor, churey-churey,

    Kerilib turgan buting bor, churey-churey.

    Churiyalardagi ≪Og‘ziginang≫, ≪Yelinginang≫, ≪sersoqolim

    ≫ kabi so‘zlarga e’tibor bering. Nega ≪og‘zing≫ yoki

    ≪Yelining≫ deb qo‘yaqolinmagan. Avvalgi tur qo‘shiqlardagi

    kabi bularda ham echkini erkalash, uning tabiatiga

    moslashish harakati seziladi:

    Shoxlaring bor bir minora, churiya-churiya,

    Minora qushlar qo‘nara, churiya-churiya,

    Bolang olib iskasang-a, churiya-churiya,

    Kuygan yuraging qonar-a, churiya-churiya.

    82

    Xullas, chorvachilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar xalqimiz -



    ning qadimdan bu kasbni egallab kelganidan, chorvachilik -

    ning sir-sinoatlaridan xabardor ekanliklaridan dalolat beradi.

    Xalq har bir hayvonga xuddi odamdek muomalada

    bo‘lgan. Uni erkalagan, maqtagan, ta’riflagan, sifatlagan.

    Eng muhimi, bu shirin so‘zlarning hayvonlarga ijobiy ta’sir

    qilishiga ishongan.

    ≪Ho‘sh≫, ≪Turey-turey≫, ≪Churiya-churiya≫ qo‘ shiq -

    larini chorvadorlar ichida yashagan shoirtabiat odamlar

    to‘qishgan. Bu qo‘shiqlarda so‘z san’atining boshqa namunalarida

    bo‘lganidek turli badiiy san’atlardan foydalanilgan.

    Xususan, ≪esli molim≫, ≪qalam qoshing≫, ≪zotli molim≫

    kabi sifatlashlar; ≪qozon-qozon suting bor≫, ≪aqllisan,

    donosan≫, ≪shoxlaring bor bir minor≫ kabi mubolag‘alar;

    ≪Yelkamdagi koki lim≫, ≪bog‘da ochilgan gulim≫ kabi istioralar;

    ≪qalam qoshing suzilsin≫, ≪sutliligingni bildirgin≫ kabi

    jonlantirishlar qo‘llangan. Qo‘shiqlarning qofiyalanishiga

    ham alohida e’tibor berilgan. Bu tasvir vositalari qo‘ -

    shiqlarning estetik qimmatini oshiradi, alohida jo ziba

    bag‘ishlaydi.

    O‘zbek xalqi qadimdan hunarmandchilik bilan

    shug‘ullanib kelgan. O‘zbekiston hududida ishlab chiqa -

    rilgan shohi atlaslar, banoras to‘nlar, amaliy san’at

    namunalari, to‘qilgan gilamlar butun dunyoga mashhur

    bo‘lgan. Qadimda o‘z hunari bilan nom taratgan ustalar

    o‘z shogirdlaridan kasbiy ko‘nikmalar qatori she’r

    o‘qish, qo‘shiq aytish, biron musiqa asbobida kuy cha -

    lishni ham talab qilganlar. Ularning fikricha, har

    tomonlama yetuk bo‘lmagan inson, ayniqsa, estetik

    zavqi yo‘q kimsa bironta hunarni ham uquv bilan

    o‘zlashtira olmas ekan. Shuning uchun xalqimiz orasida

    turli kasb bilan shug‘ullanayotgan odam bor-ki, qo‘shiq

    aytadi, askiya aytadi, musiqa chaladi. Bu fazilat unga

    o‘zi ishlab chiqarayotgan narsaning go‘zal ko‘rinishga

    ega bo‘lishini ta’minlaydi. Qo‘shiq bilan tayyorlanayotgan

    narsaga ustaning mehri quyiladi.

    O‘zbek xalq mehnat qo‘shiqlarining salmoqli qismini

    kashta tikish, bo‘z to‘qish, charx yigirish kabi faoliyat bilan

    qo‘shib turli ohangda ijro etiladigan she’r namunalari egallaydi.

    Jumladan, ularning eng qadimgilaridan biri charx

    qo‘shiqlari hisoblanadi. Bugungi kun tekstil sanoati paydo

    bo‘lmasidan avval paxtaning chigiti qo‘lda ajratib olinar va

    83

    paxta momig‘idan charxni aylantirish vositasida ip yigirilardi.



    Ayollar kecha-kunduz ip yigirish bilan shu g‘ullanib,

    tayyor bo‘lgan iplardan gazlamalar to‘qi shardi. Bu mehnat

    jismonan ortiqcha kuch talab etmasa ham, o‘ta zerikarli va

    unumsiz edi. Mehnat azobini yengillashtirish uchun charx

    qo‘shiqlari aytilgan:

    Charx yigirib, charx yigirib,

    Shul qo‘lginam toladir,

    Agar shuni yigirmasam,

    Bolalar och qoladir.

    Har bir zerikarli va mashaqqatli mehnatning ham

    chegarasi bo‘ladi. Ammo agar odam bevosita charxda ip

    yigirish orqali kun ko‘rsa, unga bu azobli mashg‘ulot

    chegarasizdek bo‘lib tuyulgan. Ana shunday daqiqalarda

    odam o‘ziga o‘zi chorasiz, najotsiz bir shaxs bo‘lib

    ko‘ringan. Qo‘shiqda bu holat shunday kuylangan:

    Charxginam, ey, charxginam,

    Yurakkinam olasan,

    Ayt-chi, sen bu yurtlardan,

    Qachongina yo‘qolasan?!

    Xalq qo‘shiqlari asosan she’riyatning barmoq vaznida

    to‘qilgan. Barmoq vaznidagi she’rlarda misradagi bo‘g‘inlar

    soni asosiy she’riy o‘lchov bo‘lib qoladi. Masalan, birinchi

    to‘rtlikdagi 1 va 3 misralari 8 bo‘g‘indan, 2 va 4 misralari 7

    bo‘g‘indan iborat. Ammo ba’zan aruz vaznida to‘qilgan

    qo‘shiqlar ham uchraydi. Aruz vaznidagi she’riy misralarda

    cho‘ziq (yopiq) va qisqa (ochiq) hijo (bo‘g‘in)lar ma’lum

    tartibda oldinma keyin keladi. Quyidagi parchaga e’tibor

    bering:


    Charxginam sarparasi sakkiz tugun,

    Sakkizoy ketgan og‘am kelsin bugun.

    Bu misralar aruz vaznining ramali musaddasi mahzuf

    bahrida aytilgan. Ammo xalq qo‘shiqlarida biz aruz vazni

    qoidalariga mukammal amal qilgan holda to‘qilgan she’rlarni

    ko‘p uchratmaymiz. Taxmin qilish mumkin-ki, odatda

    bunday misralar mumtoz she’ri yat bilan shug‘ullangan

    yoki mumtoz she’riyatdan xabardor farzandlar tomonidan

    yaratilgan bo‘lishi mumkin. Xalq she’riyatining asosiy vazni

    barmoq deb belgilanishida bunday holatlarni ahamiyat

    jihatidan ikkinchi darajali deb hisoblaymiz.

    O‘rmak qo‘shiqlari gilam to‘qish paytida ijro etilgan.

    84

    Ma’lumki, o‘zbek gilamlari va sholchalari gul bezaklarining



    rang-barangligi, murakkab chizgilarga boy ekanligi, o‘zi -

    ning pishiq-puxta to‘qilishi bilan shuhrat topgan edi.

    Deyarli hamma viloyatlarda ayollar to‘qigan gilamlar ham

    turmushga uzatiladigan qizlarga sep, ham ro‘zg‘ordagi

    biron kamchilikni to‘ldirish vositasi bo‘lgan. Qo‘shiq esa

    ana shunday murakkab jarayonni yengillatgan. Agar bir

    o‘rinda bu hunarning azobi bayon etilsa, ikkinchi o‘rinda

    to‘g‘ridan-to‘g‘ri his-tuyg‘u o‘z ifodasini topgan:

    O‘rmagimga o‘ray-yo,

    Men boshimga qaray-yo,

    O‘rmakkinam o‘ngin deb,

    Endi sendan so‘ray-yo.

    Boshqa bir to‘rtlikda esa ommaviy muammolar ham

    qo‘shiqchi diqqat markazida turgan:

    O‘rmagim yotibdi o‘ralib,

    Men yuribman kerilib,

    Qaynonam qaramaydi,

    O‘rmagimga o‘yrilib.1

    Bo‘zchi kosiblar soatlab bir xil qo‘l va oyoq harakatlari

    bilan shug‘ullanganlar. Ular bu harakatlarga shu qadar

    o‘rganib ketgan edilar-ki, bo‘z to‘qiydigan qurilma —

    do‘kon bo‘lmasa ham qo‘llari bevosita aynan o‘sha shakllarni

    hosil qilaveradigan darajaga yetgandi. Shuning uchun

    bo‘zchi qo‘shiq aytganida yoki askiyaga qo‘shilganida o‘zini

    juda erkin tutgan. Natijada qo‘shiq aytishdan bo‘zchi

    estetik qoniqish hosil qilgan:

    Bo‘z to‘qiyman, qirog‘ini o‘xshatib,

    Mokki otaman qo‘lginamni qaqshatib,

    Bozordagi shohilardan yaxshiroq

    Nafisdan o‘xshagan bo‘zim yaxshidir.

    Yuqoridagi qo‘shiqda bo‘zchining o‘z mehnatiga baho

    berishi ham ifodalangan, deyishimiz mumkin. Ma’lumki,

    bo‘z paxta ipidan to‘qilgan. Bunday matoni odatda kambag‘

    al, iqtisodiy jihatdan yaxshi ta’minlanmagan odamlar

    sotib olganlar. Bo‘zning pishiq va ayni paytda mayin

    chiqishi bo‘zchi mahoratiga bog‘liq bo‘lgan. Uzilgan ipni

    o‘sha zahoti ulash, mokkini ustalik bilan otish, mato to‘qiydigan

    qurilma — do‘konni bir maromda ishlatish mahsu-

    85

    1 O‘yrilib-o‘girilib, qayrilib.



    lotning sifatli chiqishini ta’minlagan. Binobarin, bo‘zchi

    ham ish faoliyatiga zehn bilan qarashga, ham kayfiyatini

    yaxshi tutishga uringan. Ammo turmush tashvishlari unga

    har doim salbiy ta’sir qilgan. Quyidagi qo‘shiqqa o‘xshagan

    namunalar ana shunday damlarda aytilgan:

    Do‘kon uyga kirsam, tanam qaqshaydi,

    Sovuqlarda o‘lmay qolsam, yaxshiydi.

    Qarish tillaga ketsa yaxshiydi

    Shunday mening bo‘zim arzon ketarmi.

    Do‘kon, ya’ni bo‘z to‘qiydigan qurilmali uyga kirishdanoq

    kun bo‘yi qilinadigan mashaqqatli mehnat azobi

    bo‘zchiga tinchlik bermagan. Qish kunlari esa qo‘l-oyoqla -

    rining ishlashi yanada qiyinlashgan. Bunday ko‘ngilsiz

    vaziyat qo‘shiqlarda aks etmasligi mumkin emasdi.

    Marg‘ilon, Qo‘qon shahridagi keksa bo‘zchilar bilan

    bo‘lgan suhbatimizda ular bo‘z qo‘shiqlarini doimiy ravishda

    xirgoyi qilmasliklarini ham qayd etganlar. Ish paytida

    ular ≪Galdir≫, ≪Omonyor≫, ≪Sumbula≫ kabi qo‘shiqlarni,

    askiya payrovlarini aytishar ekan. Bu holat boshqa mehnat

    sohalari bilan shug‘ullanuvchi odamlar uchun ham taalluqlidir.

    Xususan, gilam to‘qiydiganlar faqat o‘rmak, ip

    yigiruv chilar faqat charx qo‘shiqlarini aytishgan ekan,

    degan tasavvur hosil bo‘lmasligi lozim. Ularning har biri

    o‘ziga yoqqan qo‘shiqni xirgoyi qilgan. Ammo bari bir

    tabia tan she’r to‘qiy oladigan tug‘ma shoir odamlar o‘z

    kasb lariga atab qo‘shiq yaratganlar.

    Shunday qilib, mehnat qo‘shiqlari haqida quyidagi

    xulosalarga kelishimiz mumkin:

    Mehnat qo‘shiqlari qaysi mavzuda yaratilganidan qat’i

    nazar lirik asarlar hisoblanadi. Ularda qo‘shiqchining ha -

    yotiy voqealarga bo‘lgan munosabati his-tuyg‘ular orqali

    aks etadi.

    Xalqimizning mehnat qilishi, chorvachilik, deh -

    qonchilik, kasb-hunar bilan shug‘ullanishi qanchalar tarixiy

    bo‘lsa, qo‘shiqning yaratilishi ham shunchalik tarixiydir.

    Turli sohadagi faoliyat bilan shug‘ullangan ajdodlarimiz

    mashaqqatli va zerikarli mehnat jarayonining samarasini

    oshirish maqsadida maxsus o‘z kasb-hu narlari bilan bog‘liq

    qo‘shiqlar kuylaganlar.

    Mehnat qo‘shiqlarida turli hayvonlarni va ish qurollarini

    erkalash, ularga murojaat qilish, ularni jonlantirish

    xususiyati yetakchilik qiladi.

    86

    Mehnat qo‘shiqlarining tili sodda, kuyi yengil, fikrni



    ifodalash usuli oddiy bo‘lib, asosiy maqsad ish faoliyatini

    osonlashtirish, qo‘shiq aytuvchi shaxs ruhiy holatini ko‘ta -

    rishga qaratilgan bo‘ladi.



    Download 434.34 Kb.
    1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   73




    Download 434.34 Kb.

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    «sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

    Download 434.34 Kb.