«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati




Download 434.34 Kb.
bet34/73
Sana18.06.2021
Hajmi434.34 Kb.
#15104
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   73
Lirik qo‘shiqlar

Avvalo shuni ta’kidlash lozimki, xalq qo‘shiqlarining

hamma turi qaysi mavzuni yoritishidan qat’i nazar, lirik

asarlar namunasi hisoblanadi. Fol klorshunoslikda lirik

qo‘shiqlar namunasi tilga olinar ekan, sevgi-muhabbat

mavzusidagi qo‘shiqlarni nazarda tutish odat tusiga kirgan.

Bu o‘rinda sevgi-muhabbat qo‘shiqlarida his-tuyg‘u, ichki

kechinmalar, muhabbat hissiga ega bo‘lishdan mamnunlik

kayfiyati yetakchi o‘rinni tutishi muhimdir. Har bir inson

balog‘at yoshiga yetganida muhabbat tuyg‘usining paydo

bo‘lishidan qoniqish hosil qilmog‘i lozim. Shuning uchun

qizni sevish yoki sevilish, ishq savdosiga yo‘liqish tashvishlari

insonni shoirlikka undaydi. Binobarin, ishq-muhabbat

mavzusidagi xalq qo‘shiqlarini ana shu tashvish, lazzat dengizida

suzgan insonlar, ya’ni yigit va qizlar yaratgan, de -

yishimizga to‘la asosimiz bor. Bo‘lmasa, xalq orasida ≪suygan

qo‘shiqchi, kuygan baxshi≫ kabi hikmatli so‘zlarni

yashab kelishiga asos topilmasdi. Lirik qo‘shiqlar matnini

o‘rganish bu qo‘shiqlarni faqat muhabbat tuyg‘usini yurak

qon tomirlaridan his qilgan shaxslar yaratishi mumkin,

degan xulosaga olib keladi. Bir misolga murojaat qilaylik:

Yurakkinamning taftiga tandir qiziydi,

Ko‘zginamning yoshiga o‘rdak suziydi.

Yuqoridagi misralarni xirgoyi qilib aytgan shaxs yigit

yoki qiz bo‘lishidan qat’i nazar, shubhasiz muhabbat deb

atalmish sirli va gashtli olam go‘shasida sayr qilgan bo‘lishi

ajab emas.

95

Muhabbat qo‘shiqlari odatda bir shaxs tomonidan kuy



jo‘rligida ijro etiladi. Ammo mashhur qo‘shiqlar gap-gashtaklarda,

turli munosabat bilan kichik doirada o‘tkaziladigan

yig‘inlarda jamoa bo‘lib ijro etilishi mumkin.

Ma’lumki, lirik qo‘shiqlar xalq og‘zaki ijodining mustaqil

janri sifatida bir qator xususiyatlarga egadir:

1. Lirik qo‘shiqlar deb atalmish xalq poetik she’riyatiga

mansub asarlarda inson ruhiy olami, uning ishqiy kechinmalari

aks etadi.

2. Agar boshqa mavzudagi qo‘shiqlar, ba’zan uch (kelin

salomlar), olti va sakkiz misralardan iborat bo‘lsa, ishqiy

mazmundagi lirik qo‘shiqlar to‘rt misradan tashkil topadi.

3. Biz nazarda tutayotgan lirik qo‘shiqlar asosan to‘rt

misrada tugal fikr anglatish imkoniyatiga egadir:

Dayraning ul yuzidan sel keladi,

Sel bilan ikki o‘rdak teng keladi.

O‘rdakka o‘rdak munosib, g‘ozga g‘oz

Yigitga qayliq munosib, qizga noz.

Ammo lirik qo‘shiqlar qatoridan bir necha bandlardan

iborat bo‘lgan asar namunalari ham o‘rin olgan. ≪Galdir≫,

≪Sumbula≫, ≪Omon yor≫ kabi qo‘shiqlar shular jumlasidan

hisoblanadi.

4. Agar ≪Bo‘zchi≫ qo‘shig‘ini faqat bo‘z to‘quvchi

kosib lar, ≪churiya≫ni echki sog‘uvchi ayollar mehnat faoliyati

davomida ijro etishsa, lirik qo‘shiqlar kasb, payt, o‘rin

tanlamaydi: ularni istalgan vaqtda istagan shaxs xohishiga

ko‘ra baland ovoz bilan yoki hirgoyi qilib aytaveradi.

Ma’lum bo‘ladiki, lirik qo‘shiqlarning ommalashuvi boshqa

mavzudagi she’riy asarlardan ko‘ra kengroq imkoniyatga

egadir.

Xalq orasidagi ≪Laylini Majnun ko‘zi bilan ko‘r≫, degan

hikmatli gap bor. Haqiqatan ham, muhabbat dardiga

yo‘liqqan kimsa tasavvurida o‘zining sevgi lisidan go‘zalroq,

aqlliroq, donoroq odam dunyoda yo‘qdek ko‘rinadi.

Shuning uchun ham xalq lirik qo‘shiqlarida sevgilisi —

qizning ≪qaldirg‘och qanoti≫dek qoshlari, yangi tandirdan

uzilgan ≪shir moy≫dek yuzlari, ≪Arslonbob asali≫ning

mazasini beruvchi lablari oshiq yigit tomonidan ehtiros

bilan kuylanadi.

Ayni paytda, yosh qizlarning nigohi yigitning ≪Beqasam

to‘ni≫ga, ≪maysadek kiprigi≫ga, ≪marvariddek tishi≫ga

tushadi va go‘zal qo‘shiq namunasi yaratiladi.

96

Masalan:

Qoshingni qaro deydilar

Qora qosh ukam, yor-yor,

Ko‘rsat qoshingni bir ko‘rayin,

Jonim ukamey, yor-yor.

Yoki:

Beqasam to‘nlar kiyib,



Muncha meni kuydirasiz,

Gohi-gohida bir qarab,

Voy, beajal o‘ldirasiz.

Qadim zamonlardan ma’lumki, bir-birini sevgan oshiqma’shuqlar

hamisha ham turmush qurish baxtiga muyassar

bo‘lavermaydilar. Shuning uchun lirik qo‘shiqlarda o‘ta

yuqori emotsional kayfiyat bilan bir qatorda dard, hasrat,

alam ohanglari ham o‘rin olgandir:

Oq ilon, oppoq ilon,

Oydinda yotganing qani?!

Sen meni yomon deding,

Yaxshini topganing qani?!

Lirik qo‘shiqlarda faqat go‘zal yorning tashqi qiyofasi

o‘z aksini topadi desak, to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki shunday

qo‘shiqlar borki, ularda sevikli yorning chaqqonligi,

mehnatsevarligi, odobliligi ham o‘z ifodasini topadi:

Gulijon o‘zi chaqqon,

Qoqi gulini taqqan.

Bir kulishi bor uchun,

Oyijoniga yoqqan.

Bir qator xalq lirik qo‘shiqlari yigit va qizlarning

aytishuvlaridan ham iborat bo‘lishi mumkin. Bu qo‘shiqlarda

iloji boricha yigitlar bir taraf, qizlar bir taraf bo‘lib, so‘z

o‘yinida bir-birlaridan g‘olib kelishga urinadilar. Aslini

olganda, bunday aytishuv qo‘shiqlari yigit-qizlarga hayot

go‘zalligi haqida, bu go‘zallikdan bahramand bo‘lish haqida

ma’lumot beruvchi lirik parchalarni eslatadi:

Ko‘zingni shahlo deydilar,

Shahlo ko‘z ukam, yor-yor.

Ko‘rsat ko‘zingni men bir ko‘ray,

Jonim ukam ey, yor-yor.

Ko‘zimni ko‘rib nima qilasiz,

Siz akajonim, yor-yor?

4—Xalq og‘zaki poetik ijodi 97

Tog‘da ohu ko‘zlarini,

Ko‘rmabmidingiz, yor-yor?

Yuzingni qizil deydilar,

Qizil yuz ukam ey, yor-yor.

Ko‘rsat yuzingni men bir ko‘ray,

Jonim ukam, ey, yor-yor.

Yuzimni ko‘rib nima qilasiz,

Siz akajonim, yor-yor?

Bog‘lardagi qizil gulni,

Ko‘rmabmidingiz, yor-yor?

Shunday qilib, lirik qo‘shiqlar asrlar davomida yosh

yigit-qizlar o‘rtasidagi bir-birlariga bo‘lgan ehtirosli muno -

sabatlarning badiiy ifodasi sifatida yashab keldi va

yashamoq da.



Allalarni ham lirik qo‘shiqlar tarkibining go‘zal namunalari

sifatida baholash mumkin. To‘g‘ri, folklorshunoslik

ilmida allalarni bolalar folklori sifatida tahlil qilish an’anasi

bor. Ammo ayni choqda, bu asarlarni lirik qo‘shiqlar

namunasi sifatida baholash ham xato bo‘lmaydi. Chunki

alla qo‘shiqlarining matnini o‘rganish, ularni bevosita so‘z

san’ati namunasi sifatida lirik qo‘shiqlar qatorida baholash

ma’qulligini ko‘rsatmoqda.

Ma’lumki, alla yosh go‘dak bolalarga uxlash paytida

ona yoki buvi tomonidan aytiladi. Beshikda bo‘lgan

chaqaloqqa allaning matnidan ko‘ra kuy ohangi ko‘proq

ta’sir ko‘rsatadi. Qo‘shiq matnini bola tushunmaydi. Ammo

alla qo‘shiqlarida farzand ko‘rgan oilaning quvonchi, baxti,

shu bilan birga, dardi, alami va orzulari aks etadi.

Qo‘shiqlarda, avvalo, farzandli bo‘lishning naqadar insonga

quvonch bag‘ishlashi e’tiborimizni o‘ziga jalb qiladi. Allada

shukrona keltirish, taqdir bergan omaddan qoniqish alohida

o‘rinda turadi. ≪Alla≫ so‘zining Ollohdan kelib chiqqanligi

haqidagi fikrlar ham yuqoridagi mulohazada o‘z tasdig‘

ini topadi, deb o‘ylaymiz.





Download 434.34 Kb.
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   73




Download 434.34 Kb.

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

Download 434.34 Kb.