1.3. Oziq-ovqat sanoati korxonalarini rivojlantirishda faol marketingdan
foydalanishning o’ziga xos xususiyatlari
Hozirgi vaqtdagi sanoati rivojlangan G’arbiy mamlakatlardagi bozor
iqtisodiyoti bir qator xususiyatlar bilan ta’riflanadi: birinchidan, bozorning ommaviy
ishlab chiqarish tovarlari bilan to’ldirilganligi.
Bu mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, barcha xo’jalik sub’ektlarining
axborotlar olish darajasining oshishi bilan bog’liq.
Bozorni kompleks, batafsil o’rganish avvalo bozorlarni iste’molchilar
20
guruhlari va tovarlarning iste’mol xususiyatlariga muvofiq faol marketingdan
foydalanishni talab qiladi.
Marketing kontseptsiyasi faoliyatlar yo’nalish majmui quyidagicha:
aniq shaklga ega bo’lgan maqsadli bozorni tadqiq qilish yordamida ehtiyoj
talablarni, xohishlarni qondirish;
nimani sotish mumkin bo’lsa, shuni ishlab chiqarish;
qanday yo’l bilan sotish, ya’ni bevosita iste’molchigami yoki ulgurji va savdo
orqalimi;
imkoniyati bor xaridorni topish.
Yuqorida keltirilgan qoidalarga asosan marketing funktsiyalari quyidagilardir:
bozorni kompleks o’rganish;
tovar turlarini rejalashtirish;
amaldagi ehtiyojni to’laroq qondirish uchun chora-tadbirlarni (reklama qilish,
xaridorlarni to’lov qobiliyatlarini va mahsulot yetkazib berish muddatlariga amal
qilishni nazorati va hakazolar) ishlab chiqish;
qondirilmagan talab va potentsial ehtiyojlarni aniqlash;
sotishni rejalashtirish va amalga oshirish;
ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil qilishga ta’sir o’tkazish.
Bu funktsiyalarning har biri o’ziga yarasha muhim ahamiyatga egadir. Lekin,
ularni bir-biri bilan bog’lash va birgalikda kompleks holda qo’llash faol marketing
mohiyatini to’laroq ifoda etadi.
«Marketing o’zgaruvchan tovar siyosatini, bozor kon’yunkturasi va kelajagini
yaxshi bilishni, tovar xaridorlari va iste’molchilarni diqqat bilan o’rganishni, faol
marketingdan foydalanish bo’yicha doimiy siyosat yuritish»
9
ni talab qiladi. Shuning
uchun ham marketing faoliyati ma’lum bir tamoyillarga asoslangan bo’lishi kerak.
Sotuv kontseptsiyasi bozor sub’ektlarining tijorat-xo’jalik foydalanish tizimi
bo’lib, bunda sotuvchi sotuv sohasiga ko’p kuch sarflagan holda o’z mahsulotlarini
chet elda muvaffaqiyatli sotishga harakat qiladi. Sotuvchi faoliyatining asosiy
vazifasi deb zarur sotuv hajmiga erishishni belgilaydi. xaridorga o’tqazuvni
9
Solovev B.A., Meshkov A.A., Musatov B.V. Marketing: Uchebnik. – M.: INFRA-M, 2010. – 336 s.
21
rag’batlantirishning turli usullari yordamida ta’sir ko’rsatar ekan, sotuvchi uni o’z
tovarlarini sotib olishga undaydi. Ko’p hollarda sotuvchi xaridorning ehtiyojlarini
qondirish ustida bosh qotirmasdan, o’z mahsulotlarini zo’rlab sotish siyosatini ham
qo’llaydi. Sotuv kontseptsiyasi ma’lum vaqt davomidagina potentsial xaridorlar soni
etarli bo’lganda samarali bo’lishi mumkin.
Marketing kontseptsiyasi bozor sub’ektlarining tijorat-xo’jalik foydalanish
tizimi bo’lib, bunda xaridorlarning ehtiyojlarini aniqlab, ularni o’z raqobatchilariga
nisbatan samaraliroq qondirish usullarini topgan holdagina o’z mahsulotlarini chet
elda muvaffaqiyatli sotishni mo’ljallaydi. O’z maqsadlarigsha erishish uchun ishlab
chiqaruvchi birinchi o’ringa xaridorlarning muayyan ehtiyojlarini qo’yadi. Shu
sababli boshqaruvda asosiy e’tiborni ishlab chiqarish faoliyatidan o’z
mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojni marketing usullari tizimi yordamida saqlab qolish
va kengaytirishga qaratish zarurati tug’iladi.
Shu tariqa, marketing kontseptsiyasi bu xaridorga yo’nalganlik bo’lib, ishlab
chiqarishni uning manfaatlariga xizmat qilishiga asoslanadi.
Jamoatchilik marketingi kontseptsiyasi bozor sub’ektlarining tijorat-xo’jalik
foydalanish tizimi bo’lib, bunda sotuvchi bozorning ehtiyojlarini aniqlab, ularni o’z
raqobatchilariga nisbatan samaraliroq qondirish usullarini topgan holda, ayrim
xaridorlar va umuman jahon hamjamiyatining uzoq muddatli manfaatlariga mos
holda o’z mahsulotlarini chet elda muvaffaqiyatli sotishni mo’ljallaydi. Bunday
kontseptsiyaning paydo bo’lganiga hali ko’p bo’lgani yo’q. Uning paydo bo’lishiga
ekologik muhitning yomonlashuvi, xom ashyo va energetika taqchilligining yuzaga
kelishi, inflyatsiya jarayonlarining chuqurlashuvi, demografik ahvolning
jiddiylashuvi kabi holatlar sabab bo’ldi. Faoliyatini ushbu kontseptsiya doirasida
tashkil etuvchi korxona o’z oldiga hamjamiyatning manfaatlariga mos ravishda
xaridorlarning ehtiyojlarini qondirishni maqsad qilib qo’yadi.
Marketing tadqiqotlarida eksperiment uslubi ham ko’p qo’llaniladi. U
tadqiqotda bir necha taqqoslanadigan holatlarni yaratishga va o’zgaruvchi
ko’rsatkichlar ta’sirini aniqlashga asoslanadi. Misol uchun, shahar ayollarining
ayrimlari uz odatlariga ko’ra soch kuritish va soch turkumlash kurilmalaridan
alohida xollarda foydalaniladilar. Savdo firmasi elektr asboblari ishlab chiqaruvchi
22
firma kumagida umumlashgan tarzda ishlab chiqarilgan soch kuritish va soch
turkumlash kurilmasini sotish va bunda xaridorning munosabatini o’rganmokchi.
Marketing xususida to’plangan barcha axborot va xabarlar boshqarishda qaror
qabul qilishni quvvatlovchi quyi tizim sifatida, tahliliy uslublar, ishlanmalar, qaror
qabul qilish modellari, kompyuter dasturlaridan tarkib topadi. Boshqarish doirasida
qabul qilinayotgan qarorlar ma’lum manbalarga tahliliy natijalarga asoslangan
bo’lishi tabiiydir.
Marketingning hozirgi zamon kontseptsiyasida bozorni o’rganishga alohida
ahamiyat beriladi, shuning uchun tadqiqot korxona tomonidan ishlab
chiqarilayotgan bozordagi chiqishlarning strategiyasi va taktikasining asosi bo’lib
xizmat qiladi, maqsad sari yo’naltirilgan tovar siyosatini o’tkazishga ko’maklashadi.
Bozorning har qanday tadqiqoti maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi kerakligi
uchun tahlilni ana shu tovardan boshlash kerak.
Tovarni o’rganish quyidagi masalani hal qilishni ko’zda tutadi:
1. raqib tovarlariga nisbatan yangiligi va raqobatbardoshiligi;
2. mahalliy qonunchilik talablariga bozorda mavjud bo’lgan koidalar va odatlarning
mos kelishi;
3. bo’lajak iste’molchilarning hozirgi va kelajakdagi ehtiejlarini kondirishga
kodirligi;
4. xaridorlar talablariga muvofiq tovarni zamonaviylashtirish zarurligi.
Faol marketingdan foydalanishda korxona tovarini tovarining bo’lajak
xaridorlarini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Bu ish ancha murakkab va katta
axborot resurslarni talab qiladi.
Xaridorlarni o’rganish o’z ichiga quyidagi yo’nalishlar tadqiqotini oladi:
1. ehtimol bo’lgan xaridorlarni aniqlash;
2. xaridorlarni ushbu turdagi tovarni xarid qilishga undovchi sabablarni aniqlash;
3. xaridorlik takliflarni shakllantiruvchi va ularning bozor xukuklariga ta’sir etuvchi
omillar;
4. belgilangan alomatlar bo’yicha segmentlarga ajratish va har bir shunday
segmentning mikdoriy tarkibini baholash;
5. ushbu segment xaridorlari tomonidan xarid qilishning tartiblari;
23
6. ushbu turdagi tovarlar tomonidan kanoatlantirilmagan ehtiyojlar;
7. ITRning faol va bo’lajak xaridorlar ehtiyojlarining rivojlanishiga ta’siri.
Tovar raqobat qobiliyatini aniqlashda raqiblarni o’rganish muhim ahamiyatga ega.
Tadqiqot jarayonida quyidagi yo’nalishlar o’rganiladi:
1. Bozorda eng katta ulushga ega bo’lgan va ushbu bozorda o’z faoliyatini eng
tez rivojlantirayotgan asosiy raqiblar aniqlanadi.
2. Raqiblar tovarlarining savdo markalari.
3. Raqiblar tovarlarining xaridorlar afzal ko’radigan xususiyatlari.
4. Raqiblar tovarlari idishlarining turlari va ta’riflari.
5. Sotish faoliyatining shakllari va uslublari, TShO’R.
6. Tovar harakati va sotishda foydalaniladigan kanallar.
7. ITTKI asosiy yo’nalishlari, xarajatlar hajmi, mashhur olimlarning firma
shtatida ishtiroki.
8. Foyda va zararlar haqida rasmiy ma’lumotlar.
9. Raqib firmalar, assotsiatsiyalar, ularning korxonalarida ishlovchilarning soni.
10. Raqiblar firmalari, assotsiatsiyalari, korxonalarini rivojlanishining asosiy
yo’nalishlarini aniqlash.
Bozor rivojlanishini bashorat qilish tovarlar iste’mol xususiyatlarini kutilgan
tarkibiy o’zgarishlarini aniqlash, xaridorlarni yangi ehtiyojlarini shakllantirish bilan
boglik.
Bashorat qilish taxmin qilish xarakteriga ega bo’lsa ham, ammo xuddi shu
tadqiqotlar O’zbekiston Respublikasi korxonalarning xorijiy bozorlardagi strategik
liniyasini ishlab chiqish uchun, ayniqsa, yangi tovarlarni ishlab chiqarish va ularni
bozorlarga kiritishda hammadan ham zarurroqdir. Keyingi yillar tajribasi
ko’rsatadiki, respublikada bunday ishlarning yo’qligi katta yo’qotishlarga olib
keladi.
Imkoniyatlarni tahlil qilish marketing tadqiqotlarining muhim turi hisoblanadi.
O’z ichiga ishlab chiqarish moliyaviy resurlarini kompleks o’rganishni oladi. Bu shu
bilan bog’liqki, korxona faqat bozor ehtiyojini aniqlab, bozorning aniq segmentini
samarali tanlab olmaydi.
Marketing dasturlari belgilangan maqsadlarni amalga oshirishga yo’naltirilgan
24
aniq tadbirlarni namoyon qiladi. Hozirgi vaqtda ular stixiyali bozor munosabatlari
sharoitlarida ishlashning xavf-xatarlari darajasini pasaytiruvchi, qulaylik va korxona
rivojlanishining barqarorligini yaratuvchi va tovar aylanmasini sotishning
kafolatlanganligini
ta’minlovchi,
rejali
boshqarishning
yangi
uslublarini
shakllantirish nuqtai nazaridan tadbirkorlarni ko’proq darajada jalb qiladi.
Marketing siyosati firmaning raqobat mavqeini oshirishga yo’naltirilgan
bozorga marketing tadbirlari ta’sirini aniq amalga oshirish yuli bilan bajariladi. U
o’z ichiga quyidagi vazifalarni oladi: tovar, narx navo, sotish, sotishni
rag’batlantirish va reklama.
Tovar siyosatini amalga oshirish yangi turdagi mahsulotlar va navlarni ishlab
chiqishni ko’zda tutadi va hammadan avval quyidagi maqsadni ko’zlaydi. Tovarning
sifat xususiyatlarining bozorning tanlab olingan segmentidagi xaridorlarni aniq
talablari darajasiga yetkazish va samarali sotishni ta’minlash.
Baho siyosatini amalga oshirish korxonaning bozordagi xulqining baho
strategiyasini aniqlashni nazarda tutadi.
Baho siyosati tovar raqobat qobiliyatini tashkil kiluvchi bahoni savdoni olib
borishning bozor sharoitlari. Bozorning iqtisodiy holati, TYaDi va boshqa omillarga
muvofiq o’zgartirish imkoniyatini beradi. Qoidaga ko’ra baho siyosati o’z ichiga
bozordagi har xil turdagi baho xulqining uyg’unligini oladi: chegirmalar va baho
imtiyozlari, darajalashtirilgan narxlar, nufuzli narxlar, siyosatlari va boshqalar.
Baho siyosati yana o’z ichiga yaqinlashtirilgan miqdoriy ko’rinishdagi narxlar
darajasini aniqlash uslubiyati hamda narxlarni kalkulyatsiya qilish va qayd etish
usullarini ham oladi.
Sotish faoliyatini amalga oshirish korxona tovarlarini sotish kanallarini
bevosita yoki bilvosita usulda rejalashtirish va shakllantirishni ko’zda tutadi.
Bevosita to’g’ri usul filiallar, sotish omborlari, namoyish qilish zallari, to’g’ridan-
to’g’ri korxonaning o’zi tomonidan tashkil qilingan texnik xizmat ko’rsatish
xizmatlarini takomillashtirishni ko’zda tutadi. Bevosita usul mustaqil vositachilar
orqali sotishni bildiradi.
Marketing faoliyatining samaradorligi marketing tadbirlarini ehtimol bo’lgan
samaradorligini oldindan baholash maqsadida rejalashtirish bosqichida va qilingan
25
ishning haqiqiy yakuniy sifatida marketing tadbirlarini o’tkazishni amalga oshirishni
yakunlash bosqichma bosqich baholanadi.
Korxonalarda faol marketingdan foydalanishni bosqichma bosqich ko’rish
maqsadga muvofiqdir.
O’zbekiston respublikasi korxonalari, assotsiatsiyalari faoliyatining marketing
faoliyati bo’yicha tahlili ko’rsatadiki, bajarilayotgan vazifalarning asosiy qismi
tijorat xizmatlari bo’linmalari zimmasiga yuklatilgan. Shu sababli marketing
xizmatini tijorat bloki asosida takomillashtirish maqsadga muvofiq ko’rinadi.
Marketing talabni qondirishga qaratilgan faoliyat bo’libgina qolmay, balki
talabga ta’sir ham qilishdan iboratdir. Marketing faoliyatining bu aniq maqsadlarini-
bozorda mavjud bo’lgan vaziyatni hisobga olish bilan, xaridorlar qiziqishi darajasi
bilan, kompaniyaning o’z iqtisodiy va sotsial vazifalari bilan, u yoki bu bozorga
kirishi bilan aniqlanadi. Shunday qilib, talab marketing maqsadini, shu bilan birga
kerakli marketing strategiyasini tanlashga imkon beradi. Bir necha talab darajasini
va unga mos keluvchi bir kancha strategiyasini alohida ajratib ko’rsatish mumkin.
| 