Dastur - kompyutyer bajarishi lozim bo'lgan buyruq va ko'rsatmalarining izchil ketma-ketligi. Bundan tashqari protsessor dastur mazmunidagi boshqarishni amalga oshirish, ma`lumotlarni zarur joydan o'qish, lozim joyga yozish, kyerak joyga uzatish boshqa qurilmalarning izlanishini muvofiqlashtirish vazifasini ham bajaradi.
Demak, protsessor byerilgan dastur va zarur malumotlar asosida odam aralashuvisiz kompyutyerning avtomatik ishlashini ta`minlovchi qurilma ekan.
Zamonaviy kompyutyerlarda protsessor vazifasini mikroprotsessor, ya`ni o'ta katta integral sxemalar bajarmoqda, u 10 mm kvadratdan ham kichik yuzada joylashgan yagona yarim o'tkazgichli kristalda (kremniy yoki gyermaniy) joylashgan millionlab mitti tranzistorlardan tashkil topadi. Misol sifatida ko'radigan bo'lsak, Intel Pentium Pro mikroprotsessori o'z ichida 5,5 milliondan ortiq tranzistorlarni saqlaydi.
Protsessorning ish unumdorligi uning tezligi (taktli chastota) va razryadlar soni bilan belgilanadi Tezlik protsessorni 1 sekundda bajargan amallar miqdori bilan belgilanadi va Gs bilan ifodalanadi. Masalan, i8086 protsessori 10 MGs (sekundiga 10 million amal) tezlikka ega bo'lsa Pentium protsessori uchun bu ko'rsatkich 850 MGsga teng. Protsessorning razryadlari soni uning bir vaqtning o'zida baravariga ishlash mumkin bo'lgan bitlar miqdori bilan aniqlanadi. Hozirgi kunda 8, 16, 32, 64, 128 razryadli prssessorlar keng qo'llanmoqda. Protsessorning tezligini oshirish uchun hozirgi vaqtda kesh-xotira, turli matematik hamprotsessorlar kabi vositalardan foydalanish yo'lga qo'yilgan.
Komppyutyer qurilmalari orasidagi axborot almashinuvi sistema magistrali - shinalar (elektr simlarining bog'lamlari) ko'magida amalga oshiriladi. Shinadagi simlar kompyutyerning hamma qurilmalariga parallel holda ulanadi. Kompyutyer ishi uchun uch xil shina xizmat ko'rsatadi: byerilganlar (byerilgan malumotlar) shinasi, adreslar shinasi, boshqarish shinasi. Bog'lamdagi simlarning miqdori, shinaning razryadlari sonini belgilaydi.
Aniq protsessorga mos i80386, 16/32 yozuvi, ushbu protsessor 16 razryadli byerilganlar shinasi va 32 razryadli adreslar shinasiga ega ekanligini, ya`ni bir vaqtning o'zida 16 bit axborot va 2^32= 4 Gbayt hajmdagi adreslar (adreslar sohasi) bilan ishlash imkoniyatini mavjudligini bildiradi. Protsessor va asosiy xotira kompyutyerning sistema bloki ichidagi asosiy platada joylashadi. Unga diskyurituvchi, printyer kabi qo'shimcha qurilmalarni ulash uchun kontrollyerlardan, ya`ni maxsus platalardan foydalaniladi. Ular ona platadagi maxsus qirqimlarga joylanadi, portlar deb yuritiluvchi ikkinchi uchlariga qo'shimcha qurilmalar bevosita ulanadilar.
Ma`lumotlarni kiritish - chiqarish qurilmalari. Kompyutyerga turli shakldagi axborotlarni kiritish yoki chiqarish uchun xizmat qiluvchi qurilmalarni ma`lumotlarni kiritish - chiqarish qurilmalari (MKCHQ) deb yuritiladi. Ularni ba`zida maxalliy qurilmalar deb xam ataydilar.
Eng asosiy ma`lumotlarni kiritish - chiqarish qurilmalari, safiga monitor (displey), klaviatura va diskyurituvchi qurilmalari kiradi.
Kompyutyerga turli shakldagi axborotlar kiritishning yo'llaridan biri klaviaturada joylashgan tugmalar ko'magida amalga oshiriladi. Aniq bir tugmani yoki tugmalar birikmasini bosilishiga aynan mos ikkilik kodni kiritilishiga olib keladi, Buning boisi shifrlovchi deb yuritiladigan - mikrosxema ma`lum bir tugma bosilishida hosil bo'ladigan signalni ikkilik kodga aylantirib byeradi.
Monitor kompyutyerning ish jarayonida vujudga keladigan axborotlarning zarur qismini ekranda yoritib byerishni ta`minlaydi. Monitor matn yoki grafik rejimda ishlaydi. Matn rejimida ekran belgi o'rinlari deb yuritiluvchi alohida qismlarga bo'linadi. Grafik rejimda ekran piksel deb ataluvchi nuqtalar to'plamidan tashkil topadi. Ikkala rejimda ham belgi yoki pikselning ranglari, fonning rangi, ravshanligi va boshqa parametrlar xaqidagi ma`lumotlar videoxotirada saqlanadi.
Monitordagi piksellarning umumiy miqdori monitorning imkon darajasi, deb ataladi. Hozirgi davrda keng tarqalgan monitorlarni tavsiflovchi jadvalni keltiramiz. Bu yerda belgi o'rinlarining miqdori ekrandagi satr va ustunlardagi belgi o'rinlarning miqdorlari ko'paytmasi hamda piksellar soni gorizontal va vyertikal bo'yicha piksellar sonining ko'paytmasi shaklida byerilgan
Monitor nomi
|
Matn rejimi
|
Grafik rejimi
|
Ranglar miqdori
|
Belgi o'rinlar
miqdori
|
Ranglar miqdori
|
Piksellar miqdori
|
CGA
|
16
|
80x25
|
2
|
640x200
|
|
|
4
|
620x200
|
EGA
|
16
|
80x25
|
16
|
640x350
|
16
|
80x43
|
|
|
VGA
|
16
|
80x25
|
16
|
640x480
|
16
|
80x50
|
|
|
SVGA
|
16
|
80x50
|
256
|
640x480
|
|
|
16
|
800x600
|
Diskyurituvchi - disklarni aylantirishga xizmat qiluvchi motor moslamasi hamda ularga ma`lumot yozish va o'qish magnit boshchasidan tashkil topuvchi qurilma. Disklar asosan uchga bo'linadi: egiluvchan disk, qattiq disk (vinchestyer) hamda kompakt disk (CD ROM - Compakt - Disk - Read Only Memory).
Egiluvchan disk va qattiq disklarga axborotlar sektorlarga bo'lingan halqasimon yo'lchalar bo'ylab yoziladi. Disklar temir moddasini saqlovchi qotishmadan tayyorlanib ularning magnitlangan qismi birlarni, qolgan qismlari esa nollarni ifodalaydi. Sektor va yo'lchalar o'z tartib raqamlariga ega bo'lib, har bir sektorning sig'imi 0.5 Kbayt ni tashkil etadi.
Egiluvchan disk asosan ikki xil bo'lib ular diametrlarining uzunliklari bilan farqlanadilar (3,5 dyuymli- 98mm, 5,25 dyuymli - 133 mm).
Egiluvchan disk uni himoya qiluvchi maxsus qattiq plastik qutilarda saqlanadi. Diskning sig'imi yo'lchalarning zichligi va uning ishchi tomonlari soniga bog'liq. Zichliklarning bir karrali (SD - Single Density), ikki karrali (DD- Double Density), to'rt karrali (QD-Quadruply Density) va yuqori darajali (HD-High Density) xillari mavjud. Diskning faqat bir tomonidan foydalanish mumkin bo'lsa, u - SS - Single Sided belgi bilan va diskning, ikki tomonini ishlatish imkoniyati bo'lsa - DS - Double Sided belgilari bilan tamg'alanadi.
Masalan, DS/HD xildagi 3.5 dyuymli diskning axborot sig'imi 1.44 Mbayt ni, 5.25 dyuymli disk uchun esa 1.2 Mbayt ni tashkil etadi.
Vinchestyerlar kompyutyerning ichida joylashgan bo'lib, uning hajmi bir necha Gbaytgacha boradi. Vinchestyer deganda silindrsimon shaklidagi maxsus gyermetik idishga joylashtirilgan bir o'qqa mustahkamlangan ustma-ust joylashgan disklarning majmuini tushuniladi. Kompyutyer ichida birdaniga bir necha vinchestyerlar joylashishi ham mumkin.
Kompakt disklarning axborot sig'imi o'rta hisobda 640 Mbayt ni tashkil etadi. Undagi axborotlarni yozish yo'lchalari spiralsimon shaklda bo'lib, ma`lumotlarni o'qish va yozish lazyer nuri ko'magida amalga oshiriladi. Kompakt disklar oltin yoki alyuminiy qotishmalaridan tayyorlanib, doirasimon plastik ichiga joylangan holatda bo'ladi. Kompakt disklar bilan ishlashga mo'ljallangan diskdonning vazifasi ham oddiy diskdonnikiga o'xshash ammo ish prinsipi magnitlanishga emas, balki lazyer nuridan foydalanishga asoslangan. Kompakt diskning zarur qismlari nur byerib qizitib bo'rttiriladi. Kompakt disklar bilan ishlashga mo'ljallangan diskdon ichida kichik quvvatda byerilgan nur kompakt diskning bo'rtib chiqqan qismlariga borib urilib akslanadi. Nurning akslanib qaytgani haqidagi signal birlarni, teskarisi esa nollarni ifodalaydi. Hozirgi davrda sig'imi 10 Gbaytgacha boradigan kompakt disklarni ishlab chiqish yo'lga qo'yilmoqda. Kompakt disklarda axborot saqlash qulay bo'lsada, uning ish tezligi vinchestyernikiga qaraganda sekindir. Ushbu disklarning diametrlari ham 5.25 yoki 3.5 dyuymlik bo'ladi.
Magnit disklarning yangi xillariga misol sifatida magnitooptik disklarni keltirishimiz mumkin. Bu disklarni yaratishda magnit va optik texnologiyaning yutuqlari birlashgan. Magnitooptik disklarning ustunligi ularning sig'imlarining kattaligi, olib yurish mumkinligi, ish tezligining kattaligidir. Demak, xuddi shu diametrli egiluvchan disklarga qaraganda o'rtacha olganda ularning sig'imlari hajmi 300, axborotlarni o'qish yoki yozish tezligi esa 10 barobardan ham ortiq kattadir.
Printyer - ma`lumotlarni qog'ozga chiqarish qurilmasi. Printyerlarning uch xili mavjud: bosma (matritsa-o'yma qolip), purkovchi, lazyerli. Bosma printyerda qog'ozdagi bosilayotgan satr bo'ylab harakatlanadigan maxsus qurilmaga o'rnatilgan metall ignachalar qog'oz va qurilma orasiga o'rnatilgan rangli tasmaga tegib qog'ozda iz qoldirib ma`lumotlarni hosil qiladi, shu nuqtalarning to'plami esa qog'ozga belgilar yoki shakllarni chiqarilishini ta`minlaydi. Ko'rinib turibdiki, bosma printyerdan chiqarilayotgan axborotlarning rangi o'rnatilgan tasma rangiga mos bo'ladi.
Purkovchi printyer qog'ozga chiqariladigan ma`lumotlarni, maxsus idishdagi suyuqlikni juda kichik naycha teshigidan bosimli purkash yo'li bilan hosil qiladi.
Lazyer printyeri ma`lumotlarni chop etishda rang solingan maxsus barabanga elektr maydonini ta`sir ettirishdan foydalanadi. Bunday printyerlar tez va soz ishlaydi, qog'ozga chiqariladigan axborotli mahsulotning sifati yuqoridir. Bosma yoki purkovchi printyer bir minutda bir bet ma`lumot chop etsa, lazyer printyerining shunday ko'rsatkichi o'n betdan ortiq. Purkovchi va lazyer printyerlarda ma`lumotlarni turli rangli qilib chop etish imkoniyati mavjud.
Yurgichni boshqarish va qo'shimcha boshqarish vazifalarni bajaruvchi qurilmalarning quyidagi xillari mavjud: "sichqoncha", trekbol, joystik. "Sichqoncha" - biror sirt bo'ylab surib yurgizilganda ichida joylashgan sharcha harakatga keladi, hosil bo'lgan signallar kompyutyerga uzatiladi va ekranda yurgichning mos harakatlari yuzaga keladi. "Sichqonchada" o'rnatilgan tugmalar ko'magida boshqaruvchi buyruqlarni jo'natish mumkin. Trekbol - "sichqoncha"ning to'nkarib qo'yilgan holatiga o'xshaydi, undan asosan notebook xilidagi ko'chma kompyutyerlardan foydalaniladi.
Joystik - tugmali harakatlanuvchi maxsus dastadan iborat qurilma, u asosan faqat o'yin yoki mashq bajaruvchi dasturlarni boshqarishda qo'llanadi.
Plottyer (grafyasagich) - chizmalarni qog'ozga chiqarish uchun xizmat qiluvchi qurilma. Qog'ozda tasvirlanadigan chizmalar tushlangan pyero bilan hosil qilinadi. Chizmalar 300x300 sm o'lchamgacha bo'lgan katta qog'ozlarga ham chiqarilishi mumkin.
Skanyer - foto rasm, grafik va matn shaklidagi axborotlarni kompyutyerga kiritish uchun ishlatiladi. Demak, rasm, shakl yoki matnni albatta bevosita kompyutyerda hosil qilish shart emas, balki uni oldin tashqarida tayyorlab olib kompyutyerga kiritish sharoitini yaratib, bu rasmdan kompyutyerda ko'rsatmali foydalanish imkoniyatini byeradi. Hozirda stol usti skanyerlari va qo'l skanyerlari keng tarqalgan. Stol usti skanyerlari o'z navbatida planshet, rulon, proeksionxillarga bo'linadi. Skanyerning har bir turi qo'yilgan masalaga mos ravishda bajara oladigan vazifaga qarab o'z joyida qo'llanadi.
Strimyer - vinchestyerdagi eng zarur axborotlarni buzmasdan asrash uchun, uning nusxasini ko'chirib zahirada saqlash uchun xizmat qiladigan qurilma. Strimyer ma`lumotlarni magnit tasmalarga juda tez ko'chirishni tashkil etadi. Magnit lentalar sifatida audio yoki video tasmalardan foydalaniladi.
Modem - kompyutyer signallarini telefon signallariga aylantiruvchi va aksincha telefon signallarini kompyutyer signallariga aylantirishni ta`minlovchi maxsus qurilma. Demak, modem telefon tarmoqlari orqali kompyutyerlarni o'zaro bog'lash imkoniyatini yaratib byerar ekan. Modem kompyutyerda o'zgarmas tok orqali hosil qilingan signallarni turli chastotali tovush signallarining kombinatsiyasiga aylantiradi va shu jarayonni teskari tartibda ham bajaradi. Bu esa yakka kompyutyerdan foydalanganga qaraganda, ancha katta hajmdagi axborot bilan ishlash imkoniyatlarini ochib byeradi.
Soundblastyer - axborot saqlagichlarga yozilgan raqamli audioaxborotni tovushlarga aylantirib byeruvchi qurilma. Soundblastyer qurilmasining chiqish qismiga ovoz kuchaytirgich yoki ovoz kolonkalarini ulash mumkin, bu bilan kompyutyerning multimedia imkoniyatlarini to'liq namoyon etishga yo'l ochiladi.
Multimedia - matn, tovushli ma`lumotlarni, tabiiy va grafik tasvirlarni birlashtiruvchi axborot texnologiyasi. Multimedia uchun zamonaviy CD - ROM texnologiyalar taqdimnomasi ilk marta 1987 yili Sietldagi konfyerensiyada (Second Microsoft CD - ROM Confyerence) bo'lib o'tdi va bu sana video va audioaxborotli to'laqonli multimedianing paydo bo'lishining boshlanishi deb hisoblanadi.
V. O’quvchilarni baholash:
VI. Uyga topshiriq: Kompyutyerlar mavzusidagi savollarga javob yozib kelish.
Tekshirdim:
O`quv ishlari bo`yicha dirеktor o`rinbosari_________________
"_____"__________________ 20 yil.
14- dars. 2- MSNI o'tkazish uchun test namunalari
***** I BOB. Informatika fani nimani o'rganadi *****
1- s a v o l. Informatika fani nimani o'rganadi?
mantiq qonunlari va masalalarni yechish usullarini;
axborotli jarayonlarni qayta ishlash qonunlari va usullarini;
algoritmlarni tuzish , rostlash qonun va usullarini;
algoritmlarni EHM da bajarish usullarini;
to`g`ri javob ko`rsatilmagan
2- s a v o 1. Informatika fani o'rganadigan asosiy tushunchalar qaysilar?
axborot, algoritm, EHM;
dastur, EHM, dasturlash tillari;
S)Q bit, bayt, axborot;
kompyuter, EHM qurilmalari, dastur;
to`g`ri javob ko`rsatilmagan. 3-savol. Informatika faniga qachon asos solingan?
XVIII asr boshlarida;
XIX asr o'rtalarida;
Q XVI asr ikkinchi yarmida;
XX asr o`rtalarida;
to`g`ri javob ko`rsatilmagan.
4- s a v o 1. „Informatika" fanning o`tmishdoshi (awalgi nomi
axborotni avtomatlashtirish;
dokumentalistika;
Q avtomatika;
kibernetika;
bunchy fan bo'Imagan.
*************** Axborot ***************
5- s a v o I. Axborot deb nimaga aytiladi?
tushuntirish, taysiflash;
belgilar to`plami;
Q atrof muhitdagi obyektlar, hodisa va jarayonlar, ularning parametrlari, xususiyatlari va holati to`g`risidagi ma'lumotlar;
moddiy dunyoning belgilar va signaffar shaklida akslanishi;
to`g`ri javob ko`rsatilmagan.
6- s a v o I. Axborot qanday sifatlarga ega bo`lishi lozim?
uzluksiz, cheksiz, malum ma'noda qimmatli;
to'liq, ma'lum ma'noda qimmatli, ishonchli;
Q uzlukli, chekli, tushunarli;
aniq, tushunarli, ishonchli;
to`g`ri javob ko`rsatilmagan.
7- savol. Qaysi qatorda uzluksiz axborot ifodalangan?
o'quvchining informatikadan kundalik baholari haqida axborot;
kun yoki tun haqida axborot;
Q 11x funksiya grafigi;
dars jadvalidagi kimyo fanidan mashg`ulotlar haqidagi axborot;
to`g`ri javob ko`rsatilmagan.
s a v o I. Diskret axborotga qaysilar misol bo'ladi? A) hafta, raqam, tovush; B) belgilar, harflar, vaqt; Q raqam, harflar, fazo; D) vaqt, fazo, belgi.
s a v o 1. Uzluksiz axborotga qaysilar misol bo'ladi?
A) tovush, vaqt, belgi; B) fazo, vaqt;
Q vaqt, raqamlar; D) fazo, belgilar.
10-s a v o 1. EHM larch eng kichik axborot o'lchov birligini ko`rsating:
A) bayt; B) bit; Q raqam; D) son; E) Kbayt (kilobayt).
11-savol. ,Respublikaolimpiadasi"jumlasidanecha bayt axborot borligini hisoblang:
A) 21 bayt; B) 22 bayt; Q 14 bayt; D) I I bayt; E) 88 bit.
12- s a v o 1. Bir megabayt necha baytga teng?
A) 1000 bayt; B) 1004800 bayt; Q 102400 bayt;
D) 1048576 bayt.
13- savol. Har bir sahifasida 40 tadan satr va har bir satrda 50 tadan belgi bo'lgan 18 sahifadan iborat kitobda necha bayt axborot bor?
A) 3600; B) 36000; Q 48000; D) 4800; E) 49000.
***** II BOB. Sanoq sistemalari
14- s a v o I. Pozitsiyali sanoq sistemasi:
sondagi raqamlar qiymati turgan o`rniga bog'hq bo'lmagan sanoq sistemasi;
sondagi raqamlar qiymati turgan o`rniga bog`liq bo'lgan sanoq sistemasi;
Q rim raqamlariga asoslangan sanoq sistemasi;
D) to`g`ri javob ko`rsatilmagan
.
15- savol. Ikkilik sanoq sistemasida berilgan 0,01101 sonining O'nlik sanoq sistemasidagi ifodasini toping.
A) 0,40125; B) 0,40250; Q 0,40525; D) 0,40625; E) 0,40433
16-savol. Ikkilik sanoq sistemasida berilgan 111010 va 110111 sonlarining yig`indisini toping.
A) 1110001; B) 110100; Q 1111100; D) 1110100; E) 1100010.
17- s a v o 1. Monitor — bu:
kompyuterdagi axborotlarni aks ettiruvchi ekran;
bitta tarmoqqa ulangan bir nechta terminallar majmuyi;.
axborotni chiqarish uchun xizmat qiluvchi mikrosxemalar yig`indisi;
klaviatura va displey;
axborotni akslantiruvchi qurilma va dasturlar majmuasi.
18- s a v o 1. Printerning vazifasi:
perfokartalarga axborot yozish;
magnit disklariga axborot yozish;
kompyuter ekranidagi tasvirni qog'ozga ko`chirish; D) axborotlarni qog'ozga chop etish.
19-savol. Displeyning vazifasi:
EHM xotirasidagi axborotni qog'ozga chop etish;
axborotlarni ekranda tasvirlash;
disketadagi axborotlar ro`yxatini ko`rsatish;
D) matnlarni tahrir qilish.
20- s a v o 1. Protsessor va xotira o`rtasida axborot almashinuvini ... ta'minlaydi:
A) trigger; B) registr; Q shina; D) slot.
21- s a v o 1. Tasvirni EHM xotirasiga raqanffl kodlash asosida kirituvchi qurilma:
skaner, digitayzer;
grafyasagich, printer;
D) skaner, grafyasagich.
22- s a v o 1. Dastlabki eng sodda sun'iy hisoblash asbobi:
birka;
Neper tayoqchalari;
Q abak;
logarifmik chizg`ich;
to`g`ri javob, ko`rsatilmagan.
23- s a v o 1. Elektron hisoblash mashinalari davriga asos solgan EHM nomi:
A) EDSAK; B) BINAK; Q UNIVAK; D) ENIAK.
24- savol. Elektron hisoblash mashinalarining ikkinchi avlodi qaysi davrga to`g`ri keladi?
1945-1950- yillar;
1942-1947- yillar;
Q 1955-1960- yillar;
25- s a v o 1. Elektron hisoblash mashinalari to`rtinchi avlodining yaratilishi qaysi davrga to`g`ri keladi?
A)1970-yildan boshlab hozirgacha;
B)1965-1975-yillar;
Q 1975- yildan boshlab hozirgacha;
1977-1985- yillar;
To`g`ri javob ko`rsatilmagan.
Mavzuni mustahkamlash va yakunlash.
O'quvchilarga darslikdagi savollar orqali murojaat etiladi va interfaol usulda mavzu mustahkamlanadi.
Uyga vazifa.I-II Bobni takrorlash.
“_____”____________________Tekshirildi______________________O’quv ishlari bo’yicha director orinbosari:
15- dars. . Mantiqiy amallar
Darsning maqsadi:
0`quvchilarga mantiqiy amallar: „yoki"— mantiqiy qo'shish, „va"— mantiqiy ko`paytirish, ,emas" — mantiqiy inkor haqida, sodda mulohazalar, Jost" yoki ,yolg`on" mantiqiy qiymatlar haqida ma'lumot beriladi.
Asosiy tushunchalar:
Mantiqiy qo'shish, mantiqiy ko`paytirish, mantiqiy inkor, mulohazalar, mantiqiy qiymatlar.
Mavzuni boshlashga hozirlik:
Informatika va hisoblash texnikasi asoslari darsligi va plakat tayyorlab qo'yiladi. O'qituvchi tomonidan kompyuterlar ishga hozirlanadi. Mavjud elektron darslik va elektron qo'llanmalami kompyuterga yuklab, ishchi holatga keltiriladi.
Mavzuni yoritish:
Mulohazalar, asosan, matematikaning predmeti bo'lib xizmat qiladi.
Mantiqiy amallar mulohazalar ustida bajarilib, ularning natijalari ,ROST" yoki ,YOLG'ON" qiymatlaridan biriga teng bo`lishi mumkin.
Mulohaza sifatida ,ROST" yoki ,YOLG'ON" ligini aytish mumkin bolgan ixtiyoriy gapni qarash mumkin. Masalan, „ikki karra ikki — tort" — mulohaza bo'ladil chunki u rost, ,Farg'ona — Germaniyaning poytaxti" ham mulohaza bo'ladi, chunki u yolg`on. Ba'zan, ,ROST" sifatida I va „YOLG`ON" sifatida 0 yozishga odatlanilgan.
Siz bilan ,Mantiqiy qo'shish", ,Mantiqiy ko`paytirish" va ,,Mantiqiy inkor" amallari bilan tanishamiz.
Matematikada bu amallar uchun maxsus belgilar (nomlar) qabul qilingan.
Jumladan:
,,Mantiqiy qo'shish" v (diz'yunksiya, „yoki", „+") Mantiqiy ko'paytirish"— A (kon'yunksiya, ,va",
,,Mantiqiy inkor" (inkor, ,...emas", kabi
belgilanadi.
Bu amallar uchun quyidagi mantiq qonunlari o`rinli:
Qonun
|
YOKI uchun
|
VA uchun
|
0'rin almashtirish
|
x v y = y v x
|
X A Y = Y A X
|
0'rifflashtirish
|
XV(VVZ)=(XVY)VZ
|
XA(YAZ) =(XAY)AZ
|
Taqsimot
|
XA(YVZ) =(XAY)V
V (x A z)
|
XV(YAZ) =(XVY) A
A (x v Z))
|
De Morgan qonuni
|
|
|
X V Y = Y A X
|
X A Y = Y V X
|
Idempotensiya
|
xvx=x
|
X A X = X
|
Yutulish
|
XV(XAY) =X
|
XA(xvy) =x
|
Ulanish
|
(XAY)V(xAY)=y
|
F
(XVY)A(Xvy) =y
|
0`z aksi bilan amallar
|
x v 7
|
X Ax =0
|
0`zgarmaslar bilan
amallar
|
x v 0= x, x v 1= I
|
X AI=X,XA0= 0
|
Ikkilamchi inkor
|
x =X
|
1. Berilgan A, B, D, E o`zgaruvchilarning qiymati A — rost, B — rost, D — yolg`on, E— yolg`on bolganda quyidagi mantiqiy aural natijasi qanday bo'ladi:
(A v B) A(75 v E)?
Y e c h i s h. A—rost, B—rost bolganda A v B— rost, rostning inkori esa yolg`on. Keyingi qays ichidagi amalning natijasi qanday bolishidan qat'iy nazar yolg`on bilan ko`paytmasi yolg`on natija beradi. Demak, j a v o b: yolg`on.
m i s o 1. A — ,Alisher 2- sinfda o'qiydi" va B — ,Alisher 8 yoshda" mulohazalar berilgan bo`lsa, quyidagi mantiqiy ifodani so`zlar orqali yozing:
An B.
Y e c h i s h. Ifodada A va B mulohazalarning mantiqiy ko`paytmasi berilgan. Mantiqiy ko`paytma ,va",bog'lovchisiga mos kelgani uchun berilgan 'mantiqiy ifoda quyidagicha o'qiladi:
|
