| Shunaqasi ham bo 'ladiki, ba'zi bemor shifokor yoki hamshiraga yoqmaydi. Bunday tuyg'udan qanday qilib forig' bo'lish mumkin? Ko'pincha uchraydigan holatlarni ko'zdan kechirib chiqaylik-chi, tibbiy amaliyotimizda qo'l kelib qolsa ajab emas. Shifokor bemor yoniga kelganida u ahvoli yaxshilanmaganidan noliydi. Uning so'zlari sizga qattiq botadi. Siz undan minnatdorchilik so'zlarini kutgansiz. Bemorning nolishlari, norozi qiyofasi vrachning qitiq patiga, nafsoniyatiga tegadi, xafa bo'lib qoladi. «Hech bo'lmasa, mana shu odam meni o'z holimga qo'ysa edi.'» deb jig'ibiyron bo'ladi. Lekin qizig'i shundaki, bemor sizdan naf ko'rmayapman, deb hisoblasa ham, negadir yana sizga murojaat etaveradi.
Og'ir, alamli hayol kechirgan yoki yolg'iz odam, ko'nglini yozgisi keladi, hech bo'lmasa, biron-bir kishining mehribonlik ko'rsatishiga intizor bo'ladi. Mabodo, yaqin kishisini yo'qotgan bo'Isa, sizning mehribonligingiz unga dalda bo'ladi va oradan ko'p o'tmay yana huzuringizga keladi. Bergan dorilaringizdan naf ko'rsa-ko'rmasa keladi. Demak, u faqat daxo izlab kelmayapti ekan-da. Dori bilan bo'lmasa-da, unga nafingiz tegayapti ekan. Mana shuni anglab yetsangiz, ko'nglingiz ko'tariladi. Unga achinasiz, ko'ngliga qaraysiz. Shunda siz bu bemorga borgan sayin kuchli, qimmatli dori yozib borish nodarkorligini anglaysiz. Ba'zida bunday bemorga: «Ahvolingiz qalay, og'riq yo'qmi, hansiramayapsizmi, yo'talmayapsizmi?» deganga o'xshash bir necha savol bersangiz bas, bemorning boshi ko'kka yetadi - yolg'iz emasligini, og'ir damlarda murojaat etadigan kimsasi borligini anglaydi. Bundan chiqadiki, u sizning huzuringizga yaxshi so'zingiz uchun keiayapti. Axir shuning o'zi ham davo, sizning tom ma'nodagi shifokor ekanligingizni tasdiqlovchi dalil emasmi?
Ba'zida esa biron bemorning sustkashligi shifokorni g'ijintiradi. Shuning uchun ham xayolda undan ensangiz qotsa-da, uning bu sustkashligiga gipotireoz yoki depressiya belgisi emasmikan, deb qarang. Agar unga berilgan bir necha tegishli savollar taxminingizni tasdiqlasa, tashxisni to'g'ri topganingizdan boshingiz osmonga yetadi. Agar bemorning xotirasi haqiqatan ham susaygan bo'lsa, unga qayta-qayta uqtirgandan ko'ra, o’sha maslahatingizni bir parcha qogozga yozib berganingiz ma'qul. Bu bor yo'g'i 1-2 daqiqa vaqtingizni oladi. Yozma ko'rsatma bemorga hamma muolajalaringizni to'g'ri bajarishda beqiyos yordamchi bo'ladi.
Vaqtingiz ziq bo'iib turganda biron mahmadona bemor sizni g'ijintirishi mumkin. Shoshilayotganingizni shama qilib, soatga qarab qo'yishingiz bemorga qattiq tegib ketishi mumkin.
Bemor shifokorga o'z hukmini o'tkazib, tekshiruv va davolash usulini o'z xohishicha buyurishga urinadi, o'ziga alohida e'tibor tilaydi. Bunday paytda, hamshirada sovuqqonlik bilan ataylab dag'al muomala qilish xohishi paydo bo'ladi. Lekin bular aslida taltaygan xudbinlar emas, dardi-kasali dastidan hadiksirab qolgan bemorlar, xolos. Shu qo'rquv tufayli navbat kutishga ham toqatlari yetmay, zudlik bilan qabul qilishni talab eta boshlaydilar. Har qanday odamda ham bunday betamizni boplab o'rniga o'tqazib qo'yish istagi paydo bo'lishi tabiiy. Lekin aslo bunday qilib bo'lmaydi! Aks holda kutgan tibbiy yordamni topmagan bemorning xavotir va tashvishi oshadi, o'zini avvalgidan battar tuta boshlaydi. Bunday paytlarda, aksincha, uni diqqat bilan ko'zdan kechirib, xa votirlari asossizligini ko'rsatmoq joiz. Axiyri ishonchli qo'llarga tushganini his etgan bemor bir necha daqiqadan so'ng tinchlanib qoladi.
Bemor astmaga yo'liqqan, deyiik. U ko'pdan beri prednizolon qabul qiladi va uning dardi, xayoli imkoni boricha kasaldan tezroq qutulish. Savol-javobdan ma'lum bo'lishicha, necha-necha bor bunga urinib ko’rilgan-u, lekin har gal ahvol og'irlashib, shifoxonaga, reanimatsiya bo'limiga tushib qolavergan. Demak, bu bemor kasallikning steroid talab shakliga giriftor bo'lgan. Bunday bemorga kortikosteroidlardan forig' bo'lishni va'da qilish o'rinsizdir. Quyidagicha maslahatlar bilan ko'ng'ini ko'tarish kerak. «Ko'rib turibsiz, gormoaal dorilardan o'z ixtiyoringiz bilan voz kechganingizda ham, vrach olib tashlaganda ham ancha aziyat chekayapsiz. Shundan bilsangiz bo'ladiki, bu vrachning xatosi emas, balki shundan bo’lak dori kasalingizga asqotmay qolgan. Kasalingiz boshdayoq og'ir kechgani uchun gormon bermaslikning iloji bo'lmagan. Bu dori hozir sizni reanimatsiyadan qutqarib turibdi. Bunga boshqa dori bilan erishilsa-ku, yaxshi bo'lardi-ya. Lekin bunday bo'lmayapti. Shundan o'zingiz xulosa chiqaravering. Boshqa ko'p kasalliklarda bemorga qattiq ta'sir ko'rsatadigan dorilar beriladi, masalan, og'ir qandli diabet kasalligida bemorlar o'zlariga kunda insulin sanchadilar. Bu dori ularning umriga umr qo'shadi, ahvollarini har holda ancha yaxshilaydi. Siz bo'lsangiz kortikosteroidlar buyrak usti bezini «ishdan chiqaradi» deb qo'rqasiz. Axir adrenalin, efedrin yoki astmapent yurak va qon tomirlari uchun zararlimasmi? Bronxial astmani davolamasa, o'pka emfizemasi paydo bo'lishi ma'lum-ku! Har holda bemor o'zini durustroq his qilishi uchun hamma zarur choralarni qilishga majbur emasmi? Demak, dardingizdan forig' bo'lmaguningizgacha gormonlarni bermasligimizning imkoni yo'q. Shunday bo'lgach, mumkin qadar uni kamaytira borib, dardingizga darmon bo'lib turish vazifamizdir!»
Shundan so'ng (bemorning turii dorilarni ko'tara olishi va ularning nafidan kelib chiqib) bemor bilan (intal, kortikosteroidli aerozollar, nafasolish gimnastikasi, balg'am ko'chiruvchi dorilar kabi) qo'shimcha davolar haqida maslahatlashib olmoq joiz. Shu bilan birga, kortikosteroidlarni kamaytirish bu dorini aksariyat ertalabga tayinlash, kun oralatish. kamaytira borishni tezlatish, zarurat tug'ulganda yana dozani oshirish va hokazolar haqida so'zlab ham berish mumkin.
Va nihoyat. intalga o'xshash astmaga qarshi keyinroq chiqqan dorilar uzoq vaqt kortikosteroidlardan foydalanib kelgan bemorlarga undan voz kechish imkonini ham berayotganini, yaqin orada undan ham foydaliroq dorilar chiqib qolishi mumkinligini aytib, bemorni umidvor qilsa bo'ladi. Bunday suhbatlar bemorni ancha tinchlantiradi. Shu bilan birga, kortikosteroid dorilar shubhasiga barham beradi. Bemor o'z kasalligidan hadeb xavotirlanavermaydi. Yana shunday toifa bemorlar bo'ladiki, ular jahldor, alamzada, qo'pol bo’lishadi. Shunday kishilar bedavo dardga giriftor bo'lsalar bormi, ular bilan munosabatda bo'lish yana ham og'ir kechadi. Bunday bemorlar odatda, do'xtirma-do'xtir, shifoxonama-shifoxona yuraverib, jondan to'yib, tibbiyot xodimlariga ishonchlarini yo'qotib bo'lgan.
Bunday paytda shifokor ularga avvalo bemor, deb qaramog'i darkor. Shifokor ularning alamzadaligi, gumonsirashi, pala-partishligiga bu odamning tabiati, deb emas, kasallik belgisi deb qaramog’i kerak.
Bemorga nisbatan shunday yondashish shifokorni ham tinchlantiradi, ham bemorni xotirjam kazatish imkonini beradi. Bunday bemorga nisbatan mana shunday bosiqlik bilan munosabatda bo'lish o'z samarasini ko'rsatmay qolmaydi.
Shifokorlar uchun necha-necha kunlar davomida og'ir kasal bemorxonaga kirib, borgan sayin yaqinlashib kelayotgan muqarrar o'lim oldida o'zining zaifligini his qilishdan og'ir narsa bormi? Bunday bemorning ko'ziga qanday qaraydi unga nima deydi? Bemorxonada boshqa bemorlarni ko'rishi bilan turli fikrlar miyasini parmalay boshlaydi. Mana shunday bemor tepasiga keldingiz ham. Bemor devor tomonga o'girilib, xuddi mudrayotgandek, bir tekis nafas olib yotibdi. «Kechasi bilan uxlamay chiqdi», - deydi yonida yotgan ayol. - «Uxlab qolgan bo'lsa kerak». Siz yengil tortib xo'rsinib olasiz. Boyaqishni uygotish kerak emas, dam ola qolsin. «Kechroq kirib o'taman,—deb va'da berasiz-u, shoshib bemorxonadan chiqasiz. Keyinroq esa, umuman qaytib kirgingiz kelmaydi... Ishingiz ko'payib ketib, ish kuni oxirlab boradi- bemorxonada tushlikdan so'nggi orom soati yetib keladi. Nima qildim bezovta qilib, deb o'ylaysiz. Yaxshisi, ertaga kira qolaman...»
Yoshlikda, amaliy tajribasi ko'p bo'lmagan vrach va hamshiralarning ko'pchiligi shunday qiladi. Xuddi shunday sharoitda keyinchalik o'zingdan uyalib, azob chekib yurmaslik uchun nima qilmoq kerak? Yordam berishga ilojsizmiz degan chog'da bemorga qanday yordam ko'rsatish mumkin? Bu borada «unday qilmoq kerak, bunday qilmoq joiz» deb hammaga bir xilda ko'rsatma berib bo'lmaydi. Ammo bu muammo bobida yaxshilab bosh qotirilsa, shubhasiz yagona to'g'ri xulosaga kelish mumkin.
O’limning yaqinlashib qolganligi hatto sog'lom kishiga ham dahshatli tasir ko'rsatishi mumkin. Lekin bemor asta-sekin so'nib borarkan, kun sayin ozib-to'zib, zaiflashib borishi ustiga og'riq, hansirash va boshqa azoblarni tortaverib, taqdirga tan berib qo'yadi. O'lim uning uchun biz o'ylagandek dahshatii emas, uning qadriyatlar mezoni o'zgargan. Birinchi o'ringa vujudi faoliyatining buzilishi, qabziyat, ter bosish, ishtaha yo'qligi, kongil behuzurligi kabilar o'tib oladi. Bundan tashqari, bemor ongini og'riq azobi egallaydi. Ayniqsa, o'zini yolg'iz his etganda bemorda og'riq zo'raygandek tuyuladi. Biz kasal tepasiga kelganimizda uning o'lim changalida ekanligini bir daqiqa xayoldan chiqargan holda, bemor ko'z o'ngida ayanchli bo'lib ko'rinmaslik darkor. Bemorga umri tugab borayotganidan emas, balki og'riq azobini chekayotganligidan baxtsiz, deb qarash kerak. Shundagina u ko'z oldimizda yordamimizga muhtoj oddiy bemor bo'lib qoladi va biz unga xo'jako'rsinga emas, chinakam, vijdonan jiddiy yordam ko'rsatishga urinamiz.
Yuqorida bayon qilganimiz bemorni eslaylik. Bu odam uyg'oq bolsa-da, o'zini uxlaganga solib yotgan, ehtimol yosh shifokor yoki hamshiraning jovdiragan ko'zini ko'rmaslik, erta-indin tuzalish haqidagi yolg'onni eshitmaslik uchun shunday qilgan.
Mana shuning uchun ham og'ir bemor huzuriga bir necha daqiqaga bo'lsa ham, boshqalardan ko'ra tezroq, kunda bir necha martadan kirish kerak. Uning tomir urishi (pulsi)ni sanash, tilini ko'rish, choy tavsiya etish yoki ichirish. tagidagi choyshabning quruq yoki tozaligini hamshira bilan birgalikda tekshirib ko'rish mumkin. Xullas, bemorga shifokor xamshiraning e'tiborida ekanligini eslatib turish juda muhim.
Kundalik ertalabki ko'ruv chog'ida ham bunday bemorga boshqalardan ko'ra ko'proq e'tibor qilish iozim. Esankiraganingizni sezdirmasligingiz, soxta ko'tarinkilik kayfiyatida ham bo'lmasligingiz kerak. Bemor kravati chekkasiga xotirjamgina o'tiring, tomir urish (puis) ini sanang, hamdardlik bilan ko'ziga tik boqing, bir necha soniya jim o'tiring balki birinchi bo'lib bemor so'z ochar.
Bemordan kechagi topshiriqlarni bajargan-bajarmaganini, albatta so'rang. Har kuni ichi qanday yurishganini, siyishi qandayligini, o'tgan kecha-kunduzda nima tamaddi qilganini, dorilarni vaqtida ichayotganini surishtiring. Bemorning ahvoli qancha og 'ir bo 'Isa, unga qilingan parvarish shunga yarasha katta ahamiyat kasb etadi. Mana shunday so'rab-surishtirish bemorda minnatdorchilik tuyg'ularini uyg'otadi.
Hammaga ayonki, «rak» degan so'zni eshitgan har qanday bemorning yuragi hapqirib ketadi. Negaki, bu kasallik qattiq azob berish va tezda olib ketishi bilan hammani zir titratadi. Shunday ham bo'ladiki, ba'zida bemor to'satdan: «Nahotki rakka chalingan boisam?» deb so'rab qoladi. Bu paytda har qanday tajribali shifokor yoki hamshira nima javob qilishini bilolmay esankirashi mumkin. «Bunchalar qiynalishingiz rak bo'lganingiz uchun emas, kasallik qattiq yopishganligi, jismingizning zaiflashib qolganligidan». Shunday javob qilganda, bemorni aldagan bo'lmaysiz. Bunday og'ir vaziyatda bemorga to'g'ri gapirishga, lekin rostni ochiq aytmaslikka harakat qilish kerak. Binobarin, bizda ateroskleroz yoki diabetdan butunlay forig' qilib yuboradigan dori-darmonlarimiz bor deya olamizmi? Yoki bu kasalliklar kutilmaganda yurak fibrillyatsiyasi, emboliya, buyrak yetishmovchiligi va hokazolar tufayli o'limga sabab bo'lmaydimi? Bemorning ko'nglini cho'ktirib yubormaslik uchun ba'zida diagnozni o'zgartirib aytish ham hayot-mamot zaruratiga aylanadi. Masalan, bemordagi belgi (simptom)lar takrorlanadigan boshqa bir kasallikni atash ham mumkin. Ya'ni oshqozon yoki oshqozonosti bezining yomon shishini - «xronik gipertrofik gastrit», kallyoz yarasi, pankrenekroz yoki o'pka shishini - «pnevmoskleroz» deb atash mumkin.
Bemorni qo'llab-quvatlash va uning ko'ziga tik qarash uchun shifokor va hamshira bemorning ruhini ko'tarish va bu boradagi gaplarga uni ishontirishi kerak. Kuni bitib borayotgan bemor uchun shifokor va hamshira uning ahvolini yengillashtirish maqsadida tibbiyotimizda bor bo'lgan imkoniyatlardan keng foydalanishi kerak.
Xullas, bemor hali hayot ekan, unga imkoni boricha yordamga shoshilmoq joiz. Zero, dunyodan ko'z yumayotgan bemorga dori berar ekanmiz, ikki maqsadni ko'ziaymiz: avvalo og'riq, hansirash, nafas qisish, ko'ngii behuzurligi va boshqalarni yengillashtirishga harakat qilamiz; ikkinchidan, kasallik bilan kurashar ekanmiz, bemor jismida oz bo'lsa-da darddan forig' bo'lishga imkon beramiz.
Ko'pchilik kishilar shifoxonada davolanish chog'ida ancha aziyat chekadilar. Avvalo, o'zining dard-kasali, boshqalar chekayotgan azobni, qolaversa, kimningdir o'limini, kun sayin ko'rish malol keladi. Shuning uchun o'zining shifoxonadan chiqarilishi mumkinligi haqidagi xabarni eshitib, quvonib ketadi. Lekin, ahyonda bir bo'lsa ham bu xabarni eshitib, ruhi cho'kib ketadigan bemor ham uchraydi. Bundaylar o'sha zahotiyoq, ahvollari unchalik yaxshilanmaganini aytadilar yoki butunlay yangi shikoyatlarni ayta boshlaydilar, qaytadan nazoratdan o'tkazishni talab qiladilar. Ba'zida, cho'zilib ketgan kasalliklarda esa, nogironlikni aniqlagunlaricha yoki nogiron (invalid)lar uyiga jo'natilguniga qadar shifoxonadan chiqarmasliklarini so'raydilar...
Bunday paytda shifokor og'ir ahvolda qoladi: qat'i turib, muddatida shifoxonadan chiqaray desa, bemor xafa bo'lib qoladi. Buning ustiga-ustak yana u shifokordan shikoyat qilishi ham mumkin. Bemorning noo'rin xafa bo'lganini ko'rish noxush holatdir. Shuningdek, ustingdan shikoyat tushishi ancha ko'ngil g'ashliklarga sabab bo'ladi. Shunday paytda nima qilmoq kerak?
Avvalo, ba'zi bemorning shifoxonadan chiqishga mone'lik ko'rsatishi sabablarini o'rganaylik.
1. Ko'pincha bunga kasallik yoki uning qaytalanishidan qo'rqish sabab bo'ladi. Axir shifoxona - bemorni kechasi-yu-kunduzi birday, turli balolardan saqlovchi, kasallik yengib qo'yishiga yo'l qo'ymaydigan bir qo'rg'on-da. Xavfsizlikka o'rganib qolgan odam birdan «qo'rg'ondan» tashqari chiqarib yuborilishini eshitganida vahimaga tushadi. Bundan buyon kasallikka qarshi kurashda yolg'izlanib qoladi, atrofni qurshagan oq xalatli «posbon»lar bu yerda qolib ketishadi-da.
Bunday bemorlar ketishi kerakligini tushunib turgan bo'lsa-da, har xil bahonalar qilib, yana bir necha muddat shifoxonada qolishga urinadi. Bundan shunday xulosa chiqarmoq kerakki, bemor shifoxonaga qattiq o'rganib qolgan. Bu yerda hamshiralar u chaqirmasa ham har kun tong bilan uning huzurida hoziru-nozir: tugmachani bossa bas - hamshira yonida paydo bo'ladi; uni bu yerda oq yuvib, oq tarashadi, choyshab, yostiq jildlarini almashtirib turishadi, ovqat yeyishga noli kelmasa, yedirib ham qo'yishadi. Dorini qachon ichaman, deb ham o'tirmaydi - vaqtida keltirib berishadi. Xullas, uyida o'zi qilishga majbur narsalarni bu y.~rda u uchun birovlar bajarishadi - bemorning shifoxonada bo'lishi har taraflama unga qulay. Bunday paytda, bemorning yaqin qarindoshlarini yordamga chaqirgan ma'qul.
2. Bu sabablardan ikkinchisi, bemorning shifoxonada davolanishdan umidi kattaligidadir.
Masalan, bemor bronxial astma tufayli shifoxonaga yotqizilgan deylik. Davolanish muvaffaqqiyatli o'tib, bo'g'ilishi barham topdi. Uning nazarida, bu yerdagi ajoyib shifokor va hamshiralar yana bir oz harakat qilishsa, ya'ni uzoqroq davolashsa, uni bu la'nati kasallikdan batamom forig' qilib yuboradiganday tuyulgani tufayli... Lekin biz bilamiz-ku. yana yarim yil shifoxonada saqlay olganimiz bilan bemor orzusi amalga oshmasligini.
Bunday paytda biz bcmorga tibbiyotimizning hozirgi imkoniyatlari darajasini tushuntirmog'imiz kerak. Albatta, uning hafsalasi pir bo'lishi tabiiy. Lekin payti kelib, o'zi tushunib olar deb, shifoxonada olib qolgandan ko'ra to'g'risini aytmoq maqsadga muvofiqdir.
3. Bemor nazdida shifoxona sharoiti uyidagidan yaxshi boisa, bemorning ketgisi kelmaydi. Hech kimi yo'q, majruh bemor shifoxona sharoitida o'zini yaxshi his qiladi. Ijnga bunday g'amxo'rlik ko'rsatadilar, yeyish-ichish tayyor, o'rin solmaydi, ovqat tayyorlamaydi, dori izlamaydi, degandek...
Yana shunday toifa qariyalar bo'ladi-ki, ularning uyga qaytishini «uchib-qo'nib» kutuvchi kishilari ham yo'q. Bundaylarga qanchalik rahm qilib, bir necha kunga olib qolishga urinmaylik, bundan unga naf yo'q. Zero, shifoxonada oladigan davolarini olib boigan.
|
