Tayanch so‘z va iboralar:
strotegiya, harakatlar strotegiyasi, taktika, davlat strotegiyasining nazariy
asoslari, davlat strotegiyasi, strotegik maqsadlar, tizimli boshqaruv, milliy
taraqqiyotning yangi bosqichi, modernizatsiyalash, ijtimoiy himoya.
Nazorat uchun savollar:
1.Strotegiya tushunchasini sharxlab bering?
2.Davlat strotegiyasining tizimli boshqaruv omillariga nimalar kiradi?
3.O‘zbekiston milliy taraqqiyoti yangi bosqichining o‘ziga xos xususiyatlari
nimalarda namoyon bo‘ladi?
4.Strotegiya tushunchasining nazariy asoslarini izohlab bering?
9-mavzu: IJTIMOIY SUG‘URTA: HUQUQ, MOLIYa, VA
IQTISODIYoT.
Reja:
9.1. Ijtimoiy sug‘urta tushunchasi, moxiyati va shakllari.
9.2. Ijtimoiy sug‘urtaning modellari va turlari.
9.3. Ijtimoiy sug‘urta tizimini islox qilishning asosiy yo‘nalishlari.
9.1.Ijtimoiy sug‘urta tushunchasi, moxiyati va shakllari.
Sug‘urta tabiiy ofatlar (zilzila, suv toshqini, yog‘in va b.), har xil baxtsiz
hodisalar ro‘y berishi natijasida ko‘rilgan zararni qoplash va boshqa pul qoplamalari
to‘lash uchun maqsadli pul jamg‘armalarini tashkil etish va undan foydalanish bilan
bog‘liq iqtisodiy munosabatlar tizimi. Sug‘urta ko‘p asrlik tarixga ega. Xavf-xatarni
odamlar o‘rtasida taqsimlash g‘oyasi insoniyat paydo bo‘lganidan beri bor. Bu xoh
bug‘ularni guruh bo‘lib ovlash bo‘lsin, xoh yuklarni bir necha karvonga taqsimlab
yuborish bo‘lsin, buning hammasi sug‘urtaning ilk ko‘rinishlari hisoblanadi.
109
Ilk yozma sug‘urta polisi qadimgi Bobilda podshoh Xamurappi tomonidan
biltilgan bo‘lib, "Xammurappi kodeksi" nomi bilan atalgan. Bu qonunlar o‘sha davr
uchun juda muhim hisoblanib, hozirgi davr sug‘urtasining asosini tashkil etadi.
Uning qonunlariga ko‘ra, sug‘urtalangan shaxs favqulotda holatlardan, o‘lim, suv
toshqini va boshqa tabiiy ofatlardan zarar ko‘rsa, u o‘z yonidan zararni
qoplamagan.1
O‘rta asrlarda hunarmandlar gildiyaga birlashib ishlaganlar. Katta ustalarning
qo‘lida yosh tajribasiz bolalar tekinga yoki arzimagan chaqaga mehnat qilishgan.
Vaqti kelib ular ham katta bo‘lishganida gildiyaga qarzlarini to‘lab usta darajasini
olishgan. Gildiyalar keladigan mablag‘larni hozirgi sug‘urtalarning ishini bajarishga
sarflaganlar. O‘rta asr Yevropasida ko‘p narsa yog‘ochdan yasalganini hisobga
olsak, ustaning mehnati yong‘inga uchrasa gildiya o‘z mablag‘idan ustaning ko‘rgan
zararini qoplab bergan. Agarda ustani o‘g‘ri ursa u yana qayta foydaga chiqib
olguncha gildiya ustani mablag‘ bilan ta’minlab turgan. Usta o‘lsa yoki nogiron
bo‘lib qolsa gildiya uning oilasiga ham moliyaviy ko‘mak berib turgan.
Sug‘urta muassasalari dastlab o‘rta asrlarda, dengiz orqali olib boriladigan
savdodagi xavfxatarlar bilan bog‘liq holda paydo bo‘ldi. Keyinchalik boshqa
sohalarga ham yoyildi. Ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlarida sug‘urta
fuqarolarning manfaatlarini ishonchli himoya etuvchi vosita bo‘lgan.
1666 yilda Londonda katta yong‘in bo‘lib, 14 ming atrofida binoni vayron
qildi. Buning natijasida London vayronaga aylandi, omon qolganlarning uylari
yonib kul bo‘ldi. Londonni yonib ketishidan keyin boshlangan xaos va g‘azabga
javoban, dengiz sug‘urtasi bilan shug‘ullanadigan sug‘urta kompaniyalari
yong‘indan sug‘urta qilishni taklif etgan sug‘urta kompaniyalarini tashkil qildi.
Paskalning uchburchagi bilan qurollangan ushbu kompaniyalar tez orada o‘z
biznesini kengaytirdi. 1693 yilga kelib, birinchi o‘lim jadvali Paskalning
uchburchagi yordamida yaratilgan va tez orada hayotni sug‘urtalash boshlangan
rejani amalga oshirdi.
1
https://tiyin.uz/news/sugurta-tarihi.html
110
Sug‘urta kompaniyalari Yevropada, ayniqsa sanoat inqilobidan so‘ng
rivojlandi. Amerikada hikoya juda boshqacha edi. Kolonistlarning hayoti hech
qanday sug‘urta kompaniyalari tomonidan kafillikka olinmagan edi. Oziq-ovqat
yetishmasligi, mahalliy aholi va kasalliklar bilan bog‘liq urushlar natijasida har to‘rt
kolonistning deyarli uchtasi 40 yoshiga yetmasdan halok bo‘ldi. Amerikaga
sug‘urtaning kirib kelishi uchun 100 yildan ko‘p vaqt kerak bo‘ldi. Nihoyat, u o‘sha
davrda Yevropada ishlab chiqilgan amaliyot va tajriba asosida tadbiq etildi.1
Ijtimoiy sug‘urta – davlat tomonidan joriy etiladigan, nazorat qilinadigan va
kafolatlanadigan keksalar, mehnatga layoqasizlarni ta’minlash, yordam ko‘rsatish
tizimi. Ijtimoiy sug‘urta kutilmagan ijtimoiy hodisalar turlari (kasallik, ishlab
chiqarishdagi baxtsiz hodisalar, nogronlik, keksalik, homiladorlik, o‘lim hollari),
hududiy doirasi (davlat sug‘urtasi, mahalliy darajadagi, kasb-tarmoq, xalqaro)
bo‘yicha turkumlanadi, ko‘ngilli va majburiy turlarga bo‘linadi. Davlat sug‘urta
jamg‘armasi, shuningdek, jamoa va xususiy jamg‘armalari hisobidan amalga
oshiriladi
Sug‘urta ixtiyoriy va majburiy shakllarda amalga oshiriladi. Ixtiyoriy sug‘urta
turlari bo‘yicha xizmatlar jismoniy va yuridik shaxslarga, ularning roziligi bilan
ko‘rsatiladi. Ixtiyoriy sug‘urta turlariga yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki
sug‘urtasi, transport vositalari . sug‘urtasi, hayot sug‘urtasi, moliyaviy va
tadbirkorlik risklari sug‘urtasini misol tariqasida keltirish mumkin. Ixtiyoriy
sug‘urta turlari sug‘urta munosabatlarida qatnashuvchi tomonlarning o‘zaro roziligi
va yozma shartnoma asosida amalga oshiriladi, Sug‘urta javobgarligi hajmi
(sug‘urta narxi), sug‘urta badali (mukofoti) mikdori, sug‘urta hodisasi yuz berganda
to‘lanadigan sug‘urta puli ( sug‘urta qoplamasi, tovoni) summasi — shartnoma
shartlari sug‘urta qiluvchi bilan sug‘urta qilinuvchi tomonlar o‘rtasida kelishiladi.
Ixtiyoriy sug‘urtadan farqli ravishda majburiy sug‘urta qonunchilik hujjatlariga
asosan o‘tkaziladi va bunda ko‘rsatilgan yuridik hamda jismoniy shaxslarning
manfaati ularning irodasidan qat’i nazar, majburiy sug‘urta qilinadi. Masalan,
transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligi sug‘urtasi majburiy shaklda
1 https://tiyin.uz/news/sugurta-tarihi.html
111
amalga oshiriladi. Bundan tashqari, umumiy foydalanishdagi havo, temir yo‘l,
avtomobil transportidagi yo‘lovchilar ham majburiy sug‘urta qilinadi.
Shu yerda alohida ta’kidlash zarurki, majburiy sug‘urta turlari bilan bir qatorda
majburiy davlat sug‘urta turlari ham mavjud. Jumladan, Ichki ishlar vazirligi,
Mudofaa vazirligi, Milliy xavfsizlik xizmati, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, Davlat
bojxona qo‘mitasi harbiy xizmatchilari baxtsiz hodisalardan sug‘urta qilinadilar.
Shuningdek, Davlat soliq organlari xodimlari ham majburiy davlat sug‘urtasiga
olinadi. Majburiy davlat sug‘urtasi bo‘yicha sug‘urta xizmat haqlari – sug‘urta
mukofotlari Davlat byudjeti mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi.
Bunday himoyaning asosiy maqsadi sug‘urta hodisalari sifatida talqin
qilinadigan ba’zi salbiy hodisalar oqibatlarini minimallashtirishdir.
Shuni ta’kidlash joizki, mulkiy sug‘urta shartnomasiga muvofiq bir taraf
(sug‘urtalovchi) shartnomada shartlashilgan haq (sug‘urta mukofoti) evaziga
shartnomada nazarda tutilgan voqea (sug‘urta hodisasi) sodir bo‘lganda boshqa
tarafga (sug‘urta qildiruvchiga) yoki shartnoma qaysi shaxsning foydasiga tuzilgan
bo‘lsa, o‘sha shaxsga (naf oluvchiga) bu hodisa oqibatida sug‘urtalangan mulkka
yetkazilgan zararni yoxud sug‘urtalanuvchining boshqa mulkiy manfaatlari bilan
bog‘liq zararni shartnomada belgilangan summa (sug‘urta puli) doirasida to‘lash
(sug‘urta tovoni to‘lash) majburiyatini oladi.
|
