Soyib raupov ijtimoiy siyosat

117 
4. Sug‘urta qanday funksiyalarni bajaradi? 
5. Sug‘urta bozori haqida tushuncha bering. 
6.Yurtimizda sug‘urta munosabatlarini paydo bo‘lishining o‘ziga xos 
tomonlari nimalardan iborat? 
7.Fuqarolarning uy-joylari majburiy sug‘urtasi qachondan amalga kiritilgan? 
8. So‘nggi yillarda mamlakatimiz sug‘urta tizimida qanday islohotlar olib 
borilmoqda 
9.O‘zbekiston Respublikasining sug‘urtaga doir qonunchiligiga binoan 
sug‘urta qanday sohalarga bo‘linadi? 
10-mavzu: DEMOGRAFIK SIYoSAT. 
Reja: 
10.1.Demografiya fanining paydo bo‘lishi va rivojlanishi. 
10.2.Demografik siyosatning xususiyatlari. 
10.3.Axoli migratsiyasi. 
10.1.Demografiya fanining paydo bo‘lishi va rivojlanishi. 
Demografiya (yun. demos — xalq va… grafiya) — har yili turli sabablarga 
ko‘ra vafot etgan aholi o‘rnini yangidan dunyoga kelgan avlod hisobiga to‘ldirib 
borilishi qonuniyatlarini ijtimoiy-tarixiy sharoitlarga boglik holda o‘rganadigan fan.
Demografiyaning paydo bo‘lishi asosan XVII-asrning 2-yarmidan angliyalik olim J. 
Graunt (1620 — 1674) tadqiqotlari bilan bog‘likdir. Demografiya terminini 1855 y. 
da fransuz olimi A. Giyar qo‘llagan. 1882 y. Xalqaro gigiena va demografiya 
kongressining Jeneva sessiyasida rasmiy qabul qilingan. XIX-asrning oxiri XX-
asrning boshlarida keng tarqaldi. O‘zbekistonda, asosan 1960 y. lardan qo‘llanila 
boshladi. 
Demografiyaning maqsadi muayyan hudud, mamlakat, dunyo aholisi va 
millatning takror barpo bo‘lishi jarayoni va omillarini o‘rganish, muammolarni 

118 
belgilab, yechimlarni aniqlash va istiqbolini ko‘rsatib berishdan iborat. 
Demografiyaning vazifalari: 
- demografik jarayonlar (tug‘ilish, o‘lim, nikoh va ajralish, oilaning demografik 
xususiyatlari, aholining yosh-jinsiy va oilaviy tarkibi, demografik mayl) va ularning 
omillarini o‘rganish; 
- demografik bashorat (ma’lum hudud aholisining soni, yosh-jinsiy tarkibi va 
demografik vaziyati istiqbolini ilmiy asoslangan holda oldindan aniqlash)larni 
ishlab chiqish; 
-demografik siyosat (aholi siyosatining uzviy qismi bo‘lib, uning asosiy 
maqsadi aholining mikdoriy o‘sishini boshqarishdan iborat) choratadbirlarini ishlab 
chiqish. Demografik siyosat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning ilmiy asosini tashkil 
etmog‘i lozim. Shundagina jamiyat har tomonlama muntazam rivojlanib boradi. 
Demografik tadqiqot usuli — statistik, tarixiy taqqoslash, xaritagrafik, 
sotsiologik, matematik va mantiqiy fikrlash. Demografiyaning taxliliy metodi 
statistikadan farq qiladi: unda mavhum fikrlash usulidan keng foydalanish asosida 
aholi tarkibida kelgusida ro‘y beradigan miqdor va sifat o‘zgarishlari ham 
o‘rganiladi. Shu jihatdan demografik statistika Demografiyaning bir qismidir. 
Aholi muayyan ijtimoiy hayot tarziga bo‘ysunishi tufayli, demografik 
jarayonlar ham muayyan ishlab chiqarish usuli va ishlab chiqarish munosabatiga 
bog‘liq bo‘ladi. Aholi murakkab ijtimoiy va tabiiy rivojlanish mahsuli bo‘lib, turli 
omillar zaminida ko‘payadi. Bu jihatdan Demografiya iqtisod, sotsiologiya, 
geografiya, tibbiyot, tarix fanlari tahlil mavzuiga yaqin bo‘lib, ularning yutuqlaridan 
foydalanadi, ayni vaqtda, ularga muhim ma’lumotlar beradi. 
Demografik jarayonlarni o‘rganishda juda ko‘p ma’lumotlardan foydalaniladi. 
Ko‘pchilik davlatlarda demografik ma’lumotlar statistika tashkilotlari tomonidan 
to‘plab boriladi. Ular aholi soni, tarkibi va demografik jarayonlarni aks ettirib o‘z 
ichiga ushbu masalalarga oid raqamli jadval va diagrammali ma’lumotlar, ilmiy 
manbalar, sotsiologik-demografik tadqiqotlar natijalarini oladi. Dunyo miqyosida 
demografik ma’lumotlarni to‘plash BMT boshchiligida tuzilgan dastur asosida 
o‘tkaziladi. 

119 
Demografiya har bir ijtimoiy-iqtisodiy tuzum aholisining ko‘payishi va 
rivojlanishi qonuniyatlarini alohida-alohida o‘rganadi, chunki har bir ijtimoiy 
iqtisodiy formatsiyaga xos aholi o‘sish qonuni demografik vaziyatga ham bevosita 
ta’sir ko‘rsatadi. XX-asrning 2-yarmiga qadar O‘zbekistonda aholining ijtimoiy-
iqtisodiy turmush darajasi nisbatan pastligi tufayli aholi o‘rtasida o‘lim yuqori 
bo‘lgan. Garchi tug‘ilish yuqori bo‘lsa ham aholi juda sekin ko‘paygan. XX-asrning 
2-yarmidan O‘zbekistonda aholi o‘rtasida o‘lim bir oz kamayib, aholining o‘rtacha 
umr ko‘rishi uzaydi. Natijada aholining miqdor va sifat o‘sishi ro‘y berdi. Shu 
davrda O‘zbekistonda Demografiyaning rivojlanishiga e’tibor berildi. Demografik 
tadqiqotlar Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zMU Aholishunoslik ilmiy tadqiqot 
laboratoriyasi, demografiya, ijtimoiy geografiya va mintaqaviy iqtisod, sotsiologiya 
kafedralari, Respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazi, Mehnat, aholi bandligi va 
ijtimoiy muhofazani o‘rganish Respublika ilmiy markazi, O‘zR Fanlar 
akademiyasining iqtisodiyot instituti, O‘zbekiston Respublikasi «Ijtimoiy fikr» 
jamoatchilik markazida olib boriladi. 
1993 y. dan O‘zbekistonda BMTning Aholishunoslik jamg‘armasi (UNFPA) 
o‘z faoliyatini boshlagan. Uning faoliyati mintaqa davlatlarini, Qozog‘iston va 
Ozarbayjonni qamrab oladi. Jamg‘arma aholi salomatligi, ayniqsa, ayollar 
salomatligini yaxshilash borasida tadbirlarni amalga oshiradi, mamlakatda milliy 
tashkilotlar, tibbiyot muassasalariga sog‘lom oilani shakllantirish maqsadida keng 
qamrovli sotsiologik-demografik tadqiqotlar o‘tkazadi. 

Download 2,13 Mb.