117
4. Sug‘urta qanday funksiyalarni bajaradi?
5. Sug‘urta bozori haqida tushuncha bering.
6.Yurtimizda sug‘urta munosabatlarini paydo bo‘lishining o‘ziga xos
tomonlari nimalardan iborat?
7.Fuqarolarning uy-joylari majburiy sug‘urtasi qachondan amalga kiritilgan?
8. So‘nggi yillarda mamlakatimiz sug‘urta tizimida
qanday islohotlar olib
borilmoqda
9.O‘zbekiston Respublikasining sug‘urtaga doir qonunchiligiga binoan
sug‘urta qanday sohalarga bo‘linadi?
10-mavzu: DEMOGRAFIK SIYoSAT.
Reja:
10.1.Demografiya fanining paydo bo‘lishi va rivojlanishi.
10.2.Demografik siyosatning xususiyatlari.
10.3.Axoli migratsiyasi.
10.1.Demografiya fanining paydo bo‘lishi va rivojlanishi.
Demografiya (yun. demos — xalq va… grafiya) — har yili turli sabablarga
ko‘ra vafot etgan aholi o‘rnini yangidan dunyoga kelgan avlod hisobiga to‘ldirib
borilishi qonuniyatlarini ijtimoiy-tarixiy sharoitlarga boglik holda o‘rganadigan fan.
Demografiyaning paydo bo‘lishi asosan XVII-asrning 2-yarmidan angliyalik olim J.
Graunt (1620 — 1674) tadqiqotlari bilan bog‘likdir. Demografiya terminini 1855 y.
da fransuz olimi A. Giyar qo‘llagan. 1882 y. Xalqaro gigiena va demografiya
kongressining Jeneva sessiyasida rasmiy qabul qilingan. XIX-asrning oxiri XX-
asrning boshlarida keng tarqaldi. O‘zbekistonda, asosan 1960 y. lardan qo‘llanila
boshladi.
Demografiyaning
maqsadi muayyan hudud, mamlakat, dunyo aholisi va
millatning takror barpo bo‘lishi jarayoni va omillarini o‘rganish, muammolarni
118
belgilab, yechimlarni aniqlash va istiqbolini ko‘rsatib berishdan iborat.
Demografiyaning vazifalari:
- demografik jarayonlar (tug‘ilish, o‘lim, nikoh va ajralish, oilaning
demografik
xususiyatlari, aholining yosh-jinsiy va oilaviy tarkibi, demografik mayl) va ularning
omillarini o‘rganish;
- demografik bashorat (ma’lum hudud aholisining soni, yosh-jinsiy tarkibi va
demografik vaziyati istiqbolini ilmiy asoslangan holda oldindan aniqlash)larni
ishlab chiqish;
-demografik siyosat (aholi siyosatining uzviy qismi bo‘lib, uning asosiy
maqsadi aholining mikdoriy o‘sishini boshqarishdan iborat) choratadbirlarini ishlab
chiqish. Demografik siyosat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning
ilmiy asosini tashkil
etmog‘i lozim. Shundagina jamiyat har tomonlama muntazam rivojlanib boradi.
Demografik tadqiqot usuli — statistik, tarixiy taqqoslash, xaritagrafik,
sotsiologik, matematik va mantiqiy fikrlash. Demografiyaning taxliliy metodi
statistikadan farq qiladi: unda mavhum fikrlash usulidan keng foydalanish asosida
aholi tarkibida kelgusida ro‘y beradigan miqdor va sifat o‘zgarishlari ham
o‘rganiladi. Shu jihatdan demografik statistika Demografiyaning bir qismidir.
Aholi muayyan ijtimoiy hayot tarziga bo‘ysunishi tufayli, demografik
jarayonlar ham muayyan ishlab chiqarish usuli va ishlab chiqarish munosabatiga
bog‘liq bo‘ladi. Aholi murakkab ijtimoiy va tabiiy rivojlanish mahsuli bo‘lib, turli
omillar zaminida ko‘payadi. Bu jihatdan Demografiya iqtisod, sotsiologiya,
geografiya, tibbiyot, tarix fanlari tahlil mavzuiga yaqin bo‘lib, ularning yutuqlaridan
foydalanadi, ayni vaqtda, ularga muhim ma’lumotlar beradi.
Demografik jarayonlarni o‘rganishda juda ko‘p ma’lumotlardan foydalaniladi.
Ko‘pchilik davlatlarda demografik ma’lumotlar statistika tashkilotlari tomonidan
to‘plab boriladi. Ular aholi soni, tarkibi va demografik jarayonlarni aks ettirib o‘z
ichiga ushbu masalalarga oid raqamli jadval va diagrammali ma’lumotlar,
ilmiy
manbalar, sotsiologik-demografik tadqiqotlar natijalarini oladi. Dunyo miqyosida
demografik ma’lumotlarni to‘plash BMT boshchiligida tuzilgan dastur asosida
o‘tkaziladi.
119
Demografiya har bir ijtimoiy-iqtisodiy tuzum aholisining ko‘payishi va
rivojlanishi qonuniyatlarini alohida-alohida o‘rganadi, chunki har bir ijtimoiy
iqtisodiy formatsiyaga xos aholi o‘sish qonuni demografik vaziyatga ham bevosita
ta’sir ko‘rsatadi. XX-asrning 2-yarmiga qadar O‘zbekistonda aholining ijtimoiy-
iqtisodiy turmush darajasi nisbatan pastligi tufayli aholi o‘rtasida o‘lim
yuqori
bo‘lgan. Garchi tug‘ilish yuqori bo‘lsa ham aholi juda sekin ko‘paygan. XX-asrning
2-yarmidan O‘zbekistonda aholi o‘rtasida o‘lim bir oz kamayib, aholining o‘rtacha
umr ko‘rishi uzaydi. Natijada aholining miqdor va sifat o‘sishi ro‘y berdi. Shu
davrda O‘zbekistonda Demografiyaning rivojlanishiga e’tibor berildi. Demografik
tadqiqotlar Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zMU Aholishunoslik ilmiy tadqiqot
laboratoriyasi, demografiya, ijtimoiy geografiya va mintaqaviy iqtisod, sotsiologiya
kafedralari, Respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazi, Mehnat, aholi bandligi va
ijtimoiy muhofazani o‘rganish Respublika ilmiy markazi, O‘zR
Fanlar
akademiyasining iqtisodiyot instituti, O‘zbekiston Respublikasi «Ijtimoiy fikr»
jamoatchilik markazida olib boriladi.
1993 y. dan O‘zbekistonda BMTning Aholishunoslik jamg‘armasi (UNFPA)
o‘z faoliyatini boshlagan. Uning faoliyati mintaqa davlatlarini, Qozog‘iston va
Ozarbayjonni qamrab oladi. Jamg‘arma aholi salomatligi, ayniqsa, ayollar
salomatligini yaxshilash borasida
tadbirlarni amalga oshiradi, mamlakatda milliy
tashkilotlar, tibbiyot muassasalariga sog‘lom oilani shakllantirish maqsadida keng
qamrovli sotsiologik-demografik tadqiqotlar o‘tkazadi.
