10
.
2.Demografik siyosatning xususiyatlari.
Demografik siyosat davlat organlari va ijtimoiy institutlarning axolini takror
hosil jarayonlarini tartibga solish soxasidagi aniq maqsadni ko‘zlagan faoliyatidir.
Uning tarkibi siyosiy faoliyat boshqa soxalarida bo‘lgani kabi ikki muxim va o‘zaro
bog‘lik tarkibiy qismlardan: demografik maksadlarni belgilash xamda ularni amalga
oshirishdan iborat. Demografik siyosatning maqsadi va vazifalari, koida buyicha,
qonunlar, hukumat karorlari, siyosiy va strategik dasturlar, joriy rejalarda o‘z
120
ifodasini topadi. Demografik siyosatning ob’ekti - umuman mamlakat yoki uning
mintaqalari axolisi, oilalar, uy xo‘jaliklaridir.
Demografik siyosatning asosiy yo‘nalishlari, odatda, quyidagilarni qamrab
oladi:
- oila, ona va bolalarga davlat tomonidan yordam kursatish;
-ayollarning oilaviy vazifalarni bajarishlarini ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
hayotda faol ishtirok etishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish;
- axolining kasallanishi va o‘lim darajasini kamaytirish, umr ko‘rish
davomiyligini uzaytirish uchun zarur choralarni ko‘rish;
- axolining turmush darajasi va turmush sifatini oshirish;
- axolining joylashishi, urbanizatsiya jarayonlarini takomillashtirish;
- migratsiya jarayonlarini tartibga solish.
Ushbu yo‘nalishlar ijtimoiy siyosatning ish bilan bandlikni ta’minlash,
sog‘likni saqlash, ta’lim, kasbiy tayyorgarlik, turarjoy qurilishi, xizmat ko‘rsatish
soxalarini rivojlantirish, nogironlar va mexnatga layokatsizlarga ijtimoiy yordam
ko‘rsatish kabi maqsad va vazifalari bilan muvofiqlashtirilishi kerak. Demografik
siyosatni o‘tkazish quyidagi shart-sharoitlarga rioya qilishni talab etadi:
-demografik siyosat strategiyasi, maqsadlari va vazifalari, belgilangan rejalarni
amalga oshirish muddatlari belgilangan yaxlit konsepsiyaning mavjudligi;
- qabul kilingan konsepsiya barcha tadbirlarini moliyalashtirish manbalarining
mavjudligi;
- demografik siyosatni amalga oshirish uchun mas’ul davlat organlari va
ijtimoiy institutlarning mavjudligi.
Davlatning demografik siyosatini o‘tkazishda ma’muriy-huquqiy iqtisodiy va
ijtimoiy-psixologik uslublardan foydalaniladi.
Ma’muriy-huquqiy uslubda axolining takror hosil bo‘lishini tartibga solishga
qonunlar va me’yoriy-huquqiy xujjatlar, davlat organlari va ijtimoiy institutlar orqali
ta’sir ko‘rsatiladi. Oila-nikox munosabatlari, oila, onalik va bolalikni muxofaza
qilish, gender siyosatiga doyr qonun xujjatlari, xukumat dasturlari va boshqalar
shular jumlasidandir.
121
Iqtisodiy uslub tug‘ilish darajasini oshirishni rag‘batlantirish, umr ko‘rish
davomiyligini uzaytirishga qarartilgan shart sharoitlarni yaxshilashni moliyaviy
resurslar bilan ta’minlash, axolining ijtimoiy himoyaga muxtoj katlamini moddiy
jixatdan qo‘llab-quvvatlash kabi tadbirlarni qamrab oladi.
Davlatning demografik siyosatini amalga oshirishning ijtimoiy-psixologik
uslubi axolini “demografik tarbiyalash”, deb xam ataladi. U fuqarolarning oilaga,
oila tarkibiga, sog‘lom turmush tarziga munosabatini shakllantirishga yo‘naltirilgan
bo‘ladi. Ayniksa, ota-onalarning “demografik savodxonligi”ga katta e’tibor beriladi.
Demografik tarbiyaning yana bir muhim yo‘nalishi aholining demografik
mayliga ta’sir ko‘rsatishdir. Demografik tarbiyalash, asosan, ijtimoiy institutlar,
ta’lim va targ‘ibot muassasalari, ommaviy axborot vositalari orqali amalga
oshiriladi.
XVII asrdayok Fransiya Yevropada birinchilardan bo‘lib o‘z axolisi soni
ko‘payishini rag‘batlantirish siyosatini amalga oshira boshlagan. Bunga ko‘p
jixatdan Fransiyaning Germaniya bilan 30 yillik (1618-1648 yillar) urushda katta
talafot ko‘rgani sabab bo‘lgan. XVIII asrda esa manufaktura ishlab chiqarishining
kengayishi bilan ishchi kuchiga talab kuchaygan va sanoati rivojlanayotgan
davlatlarda tug‘ilishni ko‘paytirish qo‘llab-kuvvatlangan.
XIX asrning oxirgi choragida urushlar natijasida Germaniya va Belgiyada xam
katta yo‘qotishlar oqibatida aholining jiddiy ravishda kamayishi boshlandi. Bu
ushbu mamlakatlar hukumatlarini tug‘ilishni rag‘batlantirish uchun maxsus davlat
dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishga undadi. Ayni paytda sog‘likni
saklash va axoliga ommaviy tibbiy yordam ko‘rsatish davlat dasturlari qabul qilindi.
XX asr davomida turli davlatlarda demografik siyosatdagi ustuvorliklar
maxalliy sharoit va vaziyatlardan kelib chiqqan holda o‘zgarib turdi. Lekin
jaxondagi barcha mamlakatlarga xos bo‘lgan demografiya siyosatining ikki eng
muxim yo‘nalishi: sog‘liqni muxofaza qilish va o‘lim darajasini kamaytirishga
investitsiyalarni ko‘paytirish xamda tug‘ilishni davlat tomonidan rag‘batlantirishdan
bosqichma-bosqich bolali oilalarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va farzandlar soniga
122
bog‘liq ravishda aholining iqtisodiy tengsizligi darajasini pasaytirishga o‘tishni
ajratib ko‘rsatish mumkin.
Umuman, Ikkinchi jaxon urushidan keyin demografik siyosatga aloxida e’tibor
qaratila boshladi. Bunda demografik jarayonlarga ikki xil yondashuvni kuzatish
mumkin. Masalan, Fransiya urush oqibatidagi demografik inqiroz tufayli 1946
yilning o‘zida oilada farzand tug‘ilishini, ayniqsa uchinchi bola ko‘rishni
rag‘batlantirish maqsadida oilalarga mablag‘ ajratish tizimini joriy etdi. 1960-1970-
yillarda tug‘ilishni rag‘batlantirish choralari ko‘pgina boshqa rivojlangan
mamlakatlarda ham joriy qilindi. Shu bilan birga “uchinchi dunyo”da 1950-1960-
yillarda “oilani rejalashtirish” siyosati amalga oshirila boshladi. Bunga ikkinchi
jahon
urushidan
keyin
davlat
mustakilligiga
erishgan
rivojlanayotgan
mamlakatlardagi oila darajasida amalda tartibga solinmaydigan tug‘ilishning
nihoyatda yuqori darajasi bilan bog‘lik “demografik portlash” sabab bo‘ldi. Ushbu
davlatlarda aholi sonining jadal sur’atlarda ortishi rivojlanayotgan milliy
iqtisodiyotlari uchun jiddiy muammoga aylandi. Iqtisodiy rivojlanishni
murakkablashtirayotgan axoli soni ortishining jadal sur’atlaridan tashvishga tushgan
mamlakatlarda tug‘ilishni nazorat qilish siyosati qo‘llab-quvvatlana boshladi.
Hindiston rivojlanayotgan davlatlar orasida birinchi bulib 1951 yilda oilani
rejalashtirish milliy dasturini rasmiy davlat siyosati sifatida tasdiqladi. Bu yerda
nikoh tuzish yoshi jiddiy ravishda uzaytirildi, oilada to‘rt a’zo bo‘lishi - “Biz ikki
kishimiz - bizga ikki bola” shiori ostida keng targ‘ib qilindi. 1975 yilga kelib, Afrika,
Osiyo va Lotin Amerikasining 34 mamlakatida tug‘ilish va aholi soni ortishi
sur’atlarini kamaytirishga qaratilgan oilani rejalashtirish davlat dasturlari amal qila
boshladi. Xitoy Konstitutsiyasida esa oilada rejali farzand ko‘rish zarurligi belgilab
qo‘yildi. Bu mamlakatda tug‘ilishni rejalashtirish bo‘yicha qo‘mita tashkil qilindi,
oilada farzand ko‘rish uchun ruxsat olish tartibi joriy etildi. Shu bilan birga, nikox
tuzish yoshi uzaytirildi, davlat demografiya siyosatining asosiy shiori sifatida “Bir
oilada - bir farzand” qabul qilindi. Xitoyda 2002 yil sentyabrida bu demografiya
siyosatiga ayrim o‘zgarishlar kiritilib, fukarolarning 13 toifasiga ikkinchi farzand
ko‘rishlariga ruxsat berildi.
123
Demografiya siyosatiga xalqaro hamjamiyatning ham e’tibori kuchaydi. 1969
yilda Birlashgan Millatlar tashkilotining Axolishunoslik soxasidagi jamg‘armasi -
YuNFPA tashkil etildi. Mazkur jamg‘arma jahonning 140 tadan ko‘proq
mamlakatida faoliyat yuritmokda. YuNFPA o‘z asosiy vazifalari sifatida
quyidagilarni belgilab olgan:
- reproduktiv sog‘liqni muxofaza qilish soxasidagi xizmatlardan hammaning
foydalana olishi uchun zarur imkoniyatlarni yaratish;
- xamma uchun majburiy boshlang‘ich ta’lim joriy etilishi va ta’lim soxasida
jinsiy tengsizlikka barxam berilishini ta’minlash;
-onalar o‘limini kamaytirish;
- bolalar o‘limini kamaytirish;
- umr ko‘rish o‘rtacha davomiyligini uzaytirish;
- VICh bilan zararlanish xolatlarini kamaytirish,
Umuman, demografiya muammolari Birlashgan Millatlar tashkilotining
doimiy diqqat markazidadir.
O‘zbekistonning demografik siyosati oila institutini mustahkamlash, onalik va
bolalikni muxofaza qilish, aholining umr ko‘rish davomiyligini uzaytirishga
qaratilgan. Mamlakatda buning mustahkam huquqiy asoslari yaratilgan. Uzbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi, Oila kodeksi, “Bola xukuklari kafolatlari
tugrisida”gi konun, umuman 80 dan ortik normativ-huquqiy hujjatlar davlat
demografiya siyosati maqsadlarini xayotga joriy etishga yo‘naltirilgan. Shu bilan
birga, O‘zbekiston Markaziy Osiyoda birinchilardan bo‘lib demografiya
masalalariga doir xalqaro hujjatlar - BMTning Onalikni muxofaza qilish
tug‘risidagi, Bolalar mexnatining eng yomon shakllari tug‘risidagi, Ayollar
huquqlari kamsitilishining barcha shakllariga barxam berish to‘g‘risidagi,
Ayollarning siyosiy huquqlari to‘g‘risidagi, Ishga qabul qilish uchun eng kichik
yosh to‘g‘risidagi va boshqa xalqaro konvensiyalarga qo‘shilgan. Davlatning
demografik siyosatini amalga oshirishda O‘zbekistonda ijtimoiy muammolarni hal
etishga qaratilgan maqsadli davlat dasturlarining qabul qilinishi ham muxim
ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Jumladan, “Inson manfaatlari yili”, “Oila yili”, “Ayollar
124
yili”, “Soglom avlod yili”, “Ona va bola yili”, “Sixat-salomatlik yili”, “Xomiylar va
shifokorlar yili”, “Yoshlar yili”, “Barkamol avlod yili”, “Soglom bola yili”,
“Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili” va boshqa
maqsadli davlat dasturlari tub moxiyati jihatidan xuddi shu maqsadlarga
yo‘naltirilgan.
| 