140
12-mavzu: AXOLI BANDLIGI. IShSIZLIK: IJTIMOIY – IQTISODIY
OQIBATLARI, ASOSIY KO‘RINIShLARI, QISQARTIRISh YO‘LLARI.
Reja:
12.1.Bandlik, uning moxiyati va shakllari.
12.2.Ishsizlik va uning asosiy turlari.
12.3.Mexnat bozorining modellari.
12.1.Bandlik, uning moxiyati va shakllari.
Aholi bandligini muayyan darajada barqaror
ushlab turish har qanday
mamlakat oldida turgan murakkab vazifalardan sanaladi. Bandlik sohasida
bozorning o‘zini o‘zi avtomatik suratda tartibga solish jarayoniga ta’siri har doim
ham sezilmaydi. Shu sababli bozor iqtisodiyotiga yunaltirilgan barcha
mamlakatlarda doimiy, bandlik sohasiga ta’sir ko‘rsatish
shakllari va vositalari
jihatidan egiluvchan choralarni qo‘llash asosida bandlikni tartibga solish siyosati
amalga oshirilmoqda. Aholining to‘liq va samarali bandligini ta’minlash har qanday
demokratik jamiyatning muhim vazifalaridan biridir.
Aholini ish bilan ta’minlash (bandlik) siyosati - jamiyat va uning har bir
a’zosining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga bevosita va bilvosita ta’sir etuvchi chora
tadbirlar yig‘indisidir.
Bandlik sohasidagi davlat siyosati ikkita asosiy vazifani hal qilishga qaratilgan:
birinchidan, amaldagi investitsiyalanayotgan
kapitalning ishchi kuchiga
bo‘lgan ehtiyojini qondirish. Jadal va foydali amal qiladigan kapital - ishchi
kuchidan samarali foydalanishning eng muhim dalilidir;
ikkinchidan, mehnatga layoqatli aholini kishilarning me’yoridagi hayot
kechirishlarining muhim sharti sifatida ish joylari bilan ta’minlash.
Aholining
farovonligi tug‘risida g‘amxo‘rlik qilish davlatning an’anaviy vazifasi hisoblanadi.
Shundan kelib chiqib 2020 yilda mamlakatimizda
141
“Aholi bandligi to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi qonuni
1
qabul qilindi.
Qonunning 4-moddasida kimlar band deb hisoblanishi ko‘rsatib o‘tilgan. Jumladan
qonunda shuday deyiladi: “Quyidagi fuqarolar band deb hisoblanadi:
mehnat shartnomasi bo‘yicha haq evaziga to‘liq yoki to‘liqsiz ish vaqti shartlari
asosida ishlayotgan yoxud kasanachilik bilan shug‘ullanayotgan, shuningdek haq
to‘lanadigan boshqa ishga, shu jumladan vaqtinchalik ishga ega bo‘lgan fuqarolar;
kasalligi, ta’tilda bo‘lishi, kasbga tayyorlashda, qayta tayyorlashda yoki malaka
oshirishda ekanligi, ishlab chiqarish to‘xtatib
turilganligi munosabati bilan,
shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq vaqtincha ish joyida bo‘lmagan xodimning
ish o‘rni saqlanib qoladigan boshqa hollarda vaqtincha ish joyida bo‘lmagan
fuqarolar;
haq to‘lanadigan lavozimga saylangan yoki tayinlangan fuqarolar;
O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi, Ichki ishlar vazirligi, Favqulodda
vaziyatlar vazirligi, Milliy gvardiyasi, Davlat xavfsizlik xizmati tizimida, bojxona
organlarida va boshqa harbiy xizmat nazarda tutilgan idoralarda xizmatni o‘tayotgan
fuqarolar;
o‘zini ish bilan mustaqil ravishda ta’minlayotgan fuqarolar, shu jumladan
hunarmandlar, oilaviy
korxonalarning ishtirokchilari, dehqon xo‘jaliklarining,
ishlab chiqarish kooperativlarining a’zolari, fermer xo‘jaliklarining a’zolari, o‘zini
o‘zi band qilgan shaxslar sifatida ro‘yxatga olingan shaxslar, yakka tartibdagi
tadbirkorlar, shuningdek xizmatlar ko‘rsatish (ishlarni bajarish) bo‘yicha, shu
jumladan fuqaroviy-huquqiy tusdagi shartnomalar bo‘yicha shaxsiy
mehnati bilan
ishtirok etishga asoslangan faoliyatni amalga oshiruvchi boshqa shaxslar;
O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida vaqtinchalik mehnat faoliyatini
amalga oshirayotgan fuqarolar;
o‘z faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirayotgan nodavlat
notijorat tashkilotlarida, shu jumladan diniy tashkilotlarda ishlayotgan fuqarolar.”
2
1
https://lex.uz/docs/5055690
2
https://lex.uz/docs/5055690
142
Qonunning 5- moddasida aholi bandligi
sohasidagi asosiy tamoillar
quyidagilardan iborat deb belgilandi:
bandlik turini tanlashning ixtiyoriyligi va erkinligi;
aholi bandligini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish;
kamsitishga yo‘l qo‘yilmasligi;
shaffoflik va ochiqlik;
ishsizlikdan himoya qilish va ishga joylashishda, kasbga tayyorlashdan, qayta
tayyorlashdan hamda malaka oshirishdan o‘tishda ko‘maklashish;
O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish,
mustaqil ish izlash va ishga joylashish uchun huquqni ta’minlash;
kasb egallash va ishga kirishdagi, mehnat qilish va bandlikni ta’minlash
sharoitlaridagi, mehnatga haq to‘lashdagi, xizmat pog‘onalari bo‘yicha
ko‘tarilishdagi imkoniyatlar tengligining kafolati;
majburiy mehnatni taqiqlash, ya’ni biron-bir jazo qo‘llash
tahdidi bilan ish
bajarishga majburlashni taqiqlash.
1
Ana shu tamoillar asosida amalga oshiriladigan
bandlik siyosati o‘zining samarasini beradi.
