11.2.Jaxon mamlakatlarida pensiya ta’minoti tizimlarini turlari va
ularning o‘zgarish tendensiyalari.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda ijtimoiy himoyaning turli institutlarini
qamrab oluvchi pensiya tizimining turli modellari – davlat pensiya ta’minoti,
majburiy ijtimoiy sug‘urta, shaxsiy ijtimoiy sug‘urta va boshqalar – qo‘llaniladi.
Bunda “jamg‘ariladigan” va “taqsimlovchi” modellar ham bo‘lib, asosan,
“kombinatsiyalashgan” model amal qiladi.
Ijtimoiy ta’minot tizimi birinchi marta 1889 yilda Germaniyada Bismark
tomonidan yaratilgan. Ushbu tizim to‘liqligicha sug‘urtaga asoslangan bo‘lib,
to‘lovlar miqdori ish haqiga bog‘liq bo‘lgan. Germaniyaning pensiya tizimi
“avlodlar birdamligi” tamoyiliga asoslanadi, ya’ni hozirda ishlovchilar
pensionerlarning pensiyalarini to‘lash uchun davlat pensiya fondiga ijtimoiy
sug‘urta badallarini to‘laydilar va bu pensionerlarga pensiya to‘lanadi.
132
Ilk pensiya ta’minoti Fransiya harbiy dengiz floti ofitserlari uchun 1673 yilda
joriy etilgan. 1790 yildagi “Buyuk fransuz inqilobi” davrida Davlat xizmatchilari
uchun fuqarolik pensiyasi haqidagi qonun qabul qilindi. U 30 yil mehnat qilgan
va ellik yoshga to‘lganlar uchun mo‘ljallangan edi.
Umuman olganda, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida shakllantirilgan pensiya
ta’minoti tizimini ikki yirik modelga ajratish mumkin:
pensiya ta’minotining (milliy) universal tizimi;
sug‘urta munosabatlari asosida shakllantirilgan sug‘urtaviy pensiya tizimi.
Yevropa Ittifoqi mamlakatlarining ijtimoiy soha byudjetining 60 foiz mablag‘lari
sug‘urta ajratmalari hisobidan shakllanadi. Bu esa o‘z o‘rnida, pensiya ta’minotini
amalga oshirishda ijtimoiy sug‘urta munosabatlarining shakllanganlik darajasini
anglatadi. Sababi, xorijiy tajribada ijtimoiy soha faoliyatini tashkil etishda sug‘urta
munosabatlari yetakchi o‘rinni egallaydi. Qolaversa, pensiya ta’minotini ijtimoiy
sohaning yirik bo‘g‘inlaridan biri ekanligi hamda uning rivojlanish bosqichlari
borasida turli fikrlar mavjud. Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida sug‘urtaviy pensiya
ta’minoti tizimi quyidagi tamoyillar asosida shakllandi:
iqtisodiy faol aholini sug‘urtalash;
pensiya to‘lovlarini ishchilar va sug‘urtalanganlarning sug‘urta badallari
hisobidan moliyalashtirish;
amalga oshirilayotgan pensiya to‘lovlarining sug‘urtalanuvchining avvalgi
daromadlari va sug‘urta stajiga bog‘liqligi. Ushbu mexanizmdan Yevropaning
Germaniya, Fransiya, Italiya, Ispaniya va Gresiya kabi mamlakatlarida keng
foydalanildi. Mazkur mamlakatlarda pensiya ta’minoti tizimi yagona konsepsiya
asosida faoliyat yuritsada, ularning ba’zi farqli jihatlari mavjud. Xususan,
molishlashtirish, tashkiliy tuzilma va funksional vazifalari shular jumlasidandir. Shu
boisdan, sug‘urtaviy pensiya modeli Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida aralash
shakllarda namoyon bo‘ladi. Mohiyatan bir-biridan farqli tarzda yuzaga kelgan
bo‘lsada, lekin amaliyotda ular o‘zaro aralash holda ham amalga oshadi. Yevropa
Ittifoqi mamlakatlarida tizimda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida ushbu
ikki modelning integratsiyasini kuzatish mumkin. Jumladan, bir qator
133
mamlakatlarda universal pensiya ta’minoti tizimlari vujudga kelib, amalga
oshayotgan tub iqtisodiy o‘zgarishlar sug‘urtaviy pensiya ta’minotini yuzaga
kelishiga imkon bermoqda. Yoki qo‘shimcha pensiya ta’minoti tizimining majburiy
(Buyuk Britaniya) shakli joriy etilishi kabilar bunga misol bo‘ladi. Jahon tajribasida
hech bir davlatda to‘liq jamg‘ariladigan yoki taqsimlanadigan pensiya ta’minoti
mavjud emas. Qayd etish lozim, barcha pensionerlarning yashash minimumini
ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni takomillashtirish natijasida pensiya
ta’minotining umumiylikka ega bo‘layotganligini ko‘ramiz. Umuman olganda,
jahon tajribasida pensiya ta’minoti tizimini nazariy jihatdan ikki yirik guruhga
ajratiladi:
1. O‘rnatilgan to‘lov tizimi.
2. O‘rnatilgan badal tizimi.
1
O‘rnatilgan to‘lov tizimida pensiya ta’minoti ishtirokchilari muayyan hajmdagi
pensiya va nafaqalar bilan ta’minlanishi kafolatlanadi. Mazkur holatda to‘lov
miqdori aktuar hisoblar yordamida oxirgi yildagi mehnat faoliyati uchun ish haqlari
va oldingi staji asosida hisoblanadi. Pensiya to‘lovi pensionerning umri davomida
annuitet shaklda amalga oshirilib boriladi.
O‘rnatilgan badal tizimida pensiya to‘lovining miqdori oldingi to‘langan
badallarning hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Bu borada, ushbu turdagi pensiya fondining
mablag‘laridan investitsion faoliyat yordamida olingan daromadlar ham pensiya
miqdorini oshirishi mumkin yoki aksincha. Mazkur tizimda har bir ishtirokchi
alohida hisobraqamga ega bo‘ladi va unda badallar jamg‘arib boriladi. Ushbu
tizimning farqli xususiyatlaridan biri pensiya to‘lovlarini olishda riskning
mavjudligidir.
Pensiya ta’minotini quyidagi klassifikatsiya yordamida yanada oydinlashtirish
mumkin:
davlat majburiy pensiya ta’minoti;
1
Ijaeva A.R. Konsepsiya razvitiya pensionnoy sistemы Rossiyskoy Federatsiya v postkrizisnыy
period: avtoref. … k.e.n. – Moskva: FGBOU VPO
134
qo‘shimcha pensiya ta’minoti tizimi, xo‘jalik sub’ektlari tomonidan ishchi-
xodimlari uchun pensiya sug‘urtasini to‘lash orqali yuzaga keladi;
shaxsiy sug‘urtaviy pensiya dasturlari.
1
Qayd etib o‘tilgan uch tabaqali pensiya ta’minoti tizimi Yevropa Ittifoqi
mamlakatlari uchun xarakterli bo‘lib, ularni tashkil etuvchi quyidagi tamoyillarni
qayd etish mumkin:
pensiya ta’minoti tizimini aholini qamrab olish miqyosi;
pensiya to‘lovlarini olishda mavjud bo‘lgan shartlar;
moliyalashtirish manbalari va tamoyillari. Masalan, hozirgi kunda Buyuk
Britaniyada pensiya ta’minoti xizmatining aholini qamrab olish darajasi
quyidagicha:
davlat majburiy pensiya ta’minoti – 65 foiz;
qo‘shimcha pensiya ta’minoti tizimi (xo‘jalik sub’ektlari tomonidan
ta’minlanadigan pensiya sug‘urtasi) – 25 foiz;
shaxsiy sug‘urtaviy pensiya ta’minoti – 10 foiz.
2
Pensiya ta’minotining muhim jihatlaridan biri – bu aholini qamrab olish
miqyosi. Shu boisdan, universal pensiya ta’minoti tizimi mamlakatda doimiy
istiqomat qiluvchi aholini ta’minlanishini nazarda tutsa, bundan tashqari, Daniya va
Niderlandiya kabi davlatlarda nafaqat doimiy yashovchi o‘z fuqarolarini, balki
doimiy yashovchi boshqa davlat fuqarolarini ham yashash davrida qamrab olishni
ko‘zda tutadi. Pensiya ta’minoti aholi qamrab olishi nuqtai nazaridan uch qismga
bo‘linadi: birinchidan, pensiya sug‘urtasi faqat shartnoma asosida faoliyat
ko‘rsatuvchi kishilarni nazarda tutadi (Daniya va Shvesiya). Ikkinchidan, shartnoma
asosida ishlovchilardan tashqari o‘z xususiy faoliyatiga ega bo‘lganlarni qamrab
oladi (Avstriya, Italiya va Niderlandiya). Uchinchidan, barcha band bo‘lgan aholini
pensiya ta’minotini o‘zida ifoda etuvchi tizim (Fransiya, Buyuk Britaniya va
1
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2015 yil 5
www.iqtisodiyot.uz
2
www.interfinance.uz
135
Shvesiya). Pensiya ta’minoti tizimini mamlakatdagi pensionerlarni qamrab olishida
ba’zi murakkabliklar yuzaga keladi. Bular sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
mehnatga layoqatli aholining o‘lim ko‘rsatkichlarining yuqori bo‘lishi;
aholining mehnatga layoqatsiz qismining katta ulushni tashkil etishi;
davlat majburiy pensiya tizimi bo‘yicha imtiyozlarning (asosan yoshga
nisbatan) sezilarli darajada ko‘p bo‘lishi;
mehnatga layoqatli aholining doimiy ish joyiga ega bo‘lishida
muammolarning yuzaga kelishi;
iqtisodiyotda norasmiy ish haqlarining sezilarli darajada ko‘payib ketishi.
Keltirilgan birinchi ikki muammoning vujudga kelishida ijtimoiy sohaning
boshqa bir bo‘g‘ini – sog‘liqni saqlash tizimi muhim rol o‘ynaydi. Boshqacha
aytganda, optimal tibbiy xizmatlarni rivojlantirish natijasida aholining o‘rtacha umr
ko‘rish davomiyligi uzayadi.
Ta’kidlash lozimki, iqtisodiy va demografik o‘zgarishlar sezilarli darajada yuz
berayotganligi pensiya ta’minoti qamrovi miqyosiga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu
boisdan, pensiyaga chiqish yoshining qanday belgilanishi muhim hisoblanadi. Ba’zi
Yevropa Ittifoqi davlatlarida pensiya yoshiga yetgandan so‘ng ham ish faoliyatini
davom ettirish holatlariga ruxsat berilgan. Bu esa, pensiya yoshidan o‘tgandan
keyingi mehnat faoliyati pensiya miqdorini oshirishga xizmat qilishi mumkin.
Masalaning ikkinchi jihati, ba’zi hollarda mehnatga layoqatlilar bilan pensionerlar
o‘rtasidagi nisbatning oshishiga sabab bo‘ladi.
Qayd etish lozim, zamonaviy iqtisodiyot sharoitida tug‘ilishlar sonining
sezilarli kamayishi va o‘rtacha umr ko‘rish davomiyligining uzayishi natijasida
pensiya ta’minoti tizimida murakkabliklar yuzaga kelmoqda. YeI mamlakatlarida
yuzaga kelayotgan bu kabi murakkabliklar ijtimoiy sohada moliyaviy
qiyinchiliklarni yuzaga kelishiga ta’sir etmoqda. Bu esa o‘z o‘rnida, pensiya
ta’minoti tizimiga davlat xarajatlari hajmini oshishiga olib kelmoqda. Xususan,
pensiya yoshidagi aholining jamiga nisbatan ulushi oshayotganligi tizimda
nobarqarorlik omilini aks ettirsa, ikkinchi tomondan yoshi katta aholining tibbiy
136
xizmatlarga bo‘lgan ehtiyoji 2 barobardan ziyod oshadi. Bu esa, ijtimoiy sohaning
rivojlanishida kompleks moliyaviy islohotlarni talab etadi.
11.
| 