130
Pensiya ta’minoti tuzilmaviy jihatlariga va uning xususiyatlariga xorijiy
olimlar tomonidan turli ilmiy qarashlar mavjud. Ularda mazmunan ba’zi farqlar
kuzatilsada, mohiyatan uyg‘unlikni ko‘rish mumkin. T.Yemelyanova
pensiya
ta’minotining shakllanishini quyidagi turlarga ajratadi:
Birinchidan, mehnatga layoqatsiz axoli qatlamini yashash minimumi va
moddiy jihatdan ta’minlash. Kambag‘allik oqibatlarini barataraf etish, mehnat qilish
imkoniyatidan qat’i nazar ijtimoiy tenglikni saqlab turish.
Ikkinchidan, aholining daromadlariga muvofiq pensiya ta’minotini amalga
oshirilishida pensionerning shaxsiy mehnat ulushini hisobga olish.
Uchinchidan, shaxsiy tashabbusga asoslangan pensiya ta’minoti.
1
A.Ijaeva pensiya ta’minoti tizimini klassifikatsiyalarga ajratishda quyidagi
omillarga e’tibor qaratish lozim, deya ta’kidlaydi:
pensiya to‘lovlari va badallarini hisoblash metodi asosida;
pensiya fondining funksional (taqsimlash va jamg‘armaviy) jihati asosida;
son
va shakl jihatidan, birinchidan – ijtimoiy pensiya, ikkinchidan,
taqsimlash tizimi, uchinchidan, jamg‘armaviy tizimi, to‘rtinchidan,
ixtiyoriy
jamg‘arma tizimi.
2
Umuman
olganda
pensiya
tizimini
takomillashtirishda
rivojlangan
mamlakatlar tajribalarini tadqiq etish, ularning o‘ziga xos tajribalarini hisobga olgan
holda sohani rivojlantirishning yangicha metodologik asoslarini yaratish zaruriyati
tug‘iladi. Qayd etish lozim, pensiya ta’minotining muhim xususiyatlaridan biri –
majburiy va ixtiyoriy shakllarga ajratilishida. Pensiya ta’minotining majburiy
shakllari taqsimot va jamg‘armaviy uslubiyatlar orqali namoyon bo‘lsa, ixtiyoriy
pensiya ta’minoti shaxsiy yoki ish beruvchi tomonidan amalga oshiriladigan tizimni
o‘zida ifoda etadi. Pensiya ta’minoti tizimining bunday
guruhlarga ajratishning
asosiy sabablaridan biri – bu ijtimoiy himoyaning tashkil etish va uning funksiyalari
bajarilishi yuzasidan vujudga kelgan.
1
Yemelyanova T.V. Finanovoe obespechenie pensionnыx sistem v stranax YeS i
Rossii//Finansы. – Moskva, 2008. - №10. – S. 64.
2
Ijaeva A.R. Konsepsiya razvitiya pensionnoy sistemы Rossiyskoy Federatsiya v postkrizisnыy
period: avtoref. … k.e.n. – Moskva: FGBOU VPO Gos. Univ. Uprav..2013. – 31 s.
131
Bugun Ona sayyoramizda har soniyada ikki kishi o‘zining oltmish yoshga
to‘lganini nishonlamoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ma’lumotlariga
ko‘ra, asrimiz o‘rtalariga borib Yerda 100 yoshdan oshganlar soni 3,2 million
kishiga yetar ekan. Vaholanki, ular 2014 yilda 300
ming kishidan oshmayotgan
edi. Agar 1950 yillarda insonning o‘rtacha umr ko‘rishi 47 yil atrofida bo‘lgan
bo‘lsa, 2010 yilda bu raqam 69 yoshga yetdi. 2050 yilda bu ko‘rsatkich 76 yoshni,
2100 yilda 85 yoshni tashkil etishi kutilmoqda.
Dunyoda sog‘liqni saqlash sifati yaxshilangani, tibbiyotning jadal taraqqiy
etayotgani, sanitar nazoratning takomillashayotgani, ta’limdan foydalanishning
kengayayotgani, iqtisodiy farovonlik bois
keksalar ulushi borgan sari
ko‘paymoqda. Uzoq umr ko‘rish – insoniyat taraqqiyotining eng katta
muvaffaqiyatlaridan biridir. Bu jarayon o‘z navbatida pensiya ta’minotini yanada
takominlashtirishni taqozo etadi.
Fuqarolarga umrining oxiriga qadar pensiya to‘lash, munosib yashash
sharoitlarini yaratib berishni davom ettirish davlat zimmasidagi eng muhim va
dolzarb masala hisoblanadi.
