Soyib raupov ijtimoiy siyosat

148 
13.1.Kambag‘allik tushunchasi, uning ko‘rinishlari va turlari . 
13.2.Dunyoning 
rivojlangan 
mamlakatlarida 
kambag‘allikka qarshi
kurashishning zamonaviy tajribalari. 
13.3.Dunyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish jihatdan guruhlanishi. 
13.4.O‘zbekistonda kambag‘allikni qisqartirishning yo‘llari va uning asosiy 
yo‘nalishlari.
 
 
13.1. Kambag‘allik tushunchasi, uning ko‘rinishlari va turlari 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2020 yil 24 yanvarda 
Oliy Majlisga yo‘llagan murojaatnomasida kambag‘allikka qarshi kurash iqtisodiy 
rivojlanish siyosatimizda ustuvor vazifa etib belgilandi.«Kambag‘allikni 
kamaytirish – bu aholida tadbirkorlik ruhini uyg‘otish, insonning ichki kuch-quvvati 
va salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish, yangi ish o‘rinlari yaratish bo‘yicha 
kompleks iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni amalga oshirish, demakdir»
1
, deb 
ta’kidlangan edi murojaatda. 
Kambag‘allik – bu hayot uchun muhim bo‘lgan, eng zarur minimal ehtiyojlarni 
qondira olmaydigan, ishga layoqatli bo‘lib, o‘z naslini davom ettirishi mumkin 
bo‘lmagan shaxs yoki ijtimoiy guruhni iqtisodiy holatining o‘ziga xos xususiyatidir. 
Iqtisodiyot qonunlariga asosan, «kambag‘allik kambag‘allikni keltirib 
chiqaradi». Mazkur jarayon bir necha sabablarga ko‘ra sodir bo‘ladi. 
Birinchidan, daromadlari past mamlakatlar sifatli ta’lim va sog‘liqni saqlash 
uchun yetarlicha pul sarflay olishmaydi, kambag‘al aholi esa sifatli pullik ta’lim va 
tibbiyot xizmatlarga qurbi yetmasligi sababli inson salohiyati pasayib, 
kambag‘allikdan qochib qutula olmaydilar. 
Ikkinchidan, kambag‘al aholining daromadlari pasayib borgan sari, iste’mol 
bozorining sig‘imi mutanosib ravishda kichrayib boradi va buning natijasida sanoat 
mollari, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va ayniqsa, xizmatlarga bo‘lgan talab pasayib 
boradi. Bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiladi, byudjet 
1
O‘zbekiston Respublikasi prezidentining Oliy Majlisga yo‘llagan murojaatnomasidan.//Xalq 
so‘zi, 2020 yil 25 yanvar. 

149 
daromadlarini kamaytiradi va kambag‘allarni ijtimoiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash 
imkoniyatini kamaytirib yopiq siklik jarayon ko‘rinishiga keladi. 
Uchinchidan, aksariyat hollarda kambag‘allarning dunyoqarashi daromad 
yuqori bo‘lganlardan farq qiladi. Yuqorida aytib o‘tilgan sabablarga ko‘ra, ular 
orasidan ijodkor va tadbirkorlik qobiliyatiga ega insonlarning yetishib chiqishi 
ehtimoli kamroq. Shuningdek, odatda kambag‘al oila a’zolari orasida jinoyatchilik 
ko‘rsatkichlari nisbatan yuqoriroq bo‘ladi. 
Boshqacha qilib aytganda, kambag‘allikni keltirib chiqaruvchi omillar 
mamlakatda inson salohiyatini rivojlantirishga, ishlab chiqaruvchi kuchlarning 
rivojlanishi va aholining iqtisodiy faoliyatiga to‘sqinlik qiladi. 
Kambag‘allik nisbatan bir tushuncha bo‘lib, ma’lum bir jamiyatdagi umumiy 
hayot standartlariga bog‘liq. Ma’lum bo‘lgan kambag‘allik me’yorlarining asosini, 
pul ta’minoti ko‘rsatkichlarini umumlashtiruvchi, masalan, eng minimal darajada 
imkoniyati bo‘ladigan oilaviy daromad yoki iste’mol xarajatlarining minimal 
miqdori kabi ko‘rinishda bo‘ladi. 
BMT kambag‘allik chegarasini asosiy tovar va xizmatlar (oziq-ovqat 
mahsulotlari, kiyim-kechak, turar-joy haqini to‘lash, suv bilan ta’minlash, elektr 
energiyasi, maktab ta’limi, tibbiy xizmat) uchun zarur bo‘lgan daromadlar sifatida 
belgilaydi. Kambag‘allik darajasi nisbiy tushuncha sanaladi va muayyan 
mamlakatdagi umumiy farovonlik darajasiga bog‘liq. Kambag‘allik mutloq va 
nisbiy kabi turlarga bo‘linadi. Mutloq kambag‘allikda kun kechiruvchi odamlar 
biologik tirik qolishni ta’minlaydigan minimal ehtiyojlarnigina qondirishlari 
mumkin. 
1990 yildan boshlab har yili Jahon bankining «Kambag‘allik va yalpi 
farovonlik» ma’ruzalari e’lon qilinadi. 2018 yilning oktabr oyida chiqarilgan 
ma’ruzada asosiy ko‘rsatkich kambag‘allikning xalqaro chegarasi bir kishi uchun 
kuniga 1,9 dollar miqdorida ekanligini kщrsatib berdi. Biroq kambag‘allik bo‘yicha 
yangi ta’rif va o‘lchamlar kiritilmoqda. Jumladan, ijtimoiy kambag‘allik. Bu 
ko‘rsatkich mutloq va nisbiy kambag‘allik konsepsiyasini birlashtiradi. Bundan 
tashqari, kambag‘allik daromadlar darajasi bo‘yicha kommunal xizmatlar (suv, 

150 
elektr energiyasi), sog‘liqni saqlash yoki ta’lim olish imkoniyatini aks ettirmagani 
uchun ko‘p o‘lchamli kambag‘allik ko‘rsatkichi kiritildi. Ana shu tushunchaga mos 
ravishda global darajadagi kambag‘allar ulushi monetar kambag‘allik bilan 
taqqoslaganda taxminan 50 foizga yuqoriroq.1 
Kambag‘allikni o‘lchashda uchta asosiy yondashuv mavjud. Ulardan 
biri 
asosiy oziq-ovqat, asosiy ehtiyoj va kiyim-kechak iste’molini aholi tomonidan 
baholashdir.Bu, eng qo‘pol va iste’molning turli darajalarini inobatga olmaydigan 
yondashuvdir. Bu, albatta, o‘tgan asrlardagi ko‘rsatkichlarga o‘xshaydi, biroq
mahsulot va tovarlarning real iste’mol qilinishini hisobga olinsa, iste’mol savatchasi 
va iste’mol (yashash uchun) minimumi deb ataladigan tushuncha kelib chiqadi. 
Iste’mol savati– respublikada yuzaga kelgan muayyan shart-sharoit va 
xususiyatlarga tayangan holda, ma’lum bir vaqt mobaynida, insonning ma’lum 
funksional ehtiyojlariga javob beradigan, ilmiy jihatdan asoslangan tovar va 
xizmatlar majmuidir. Iste’mol savatini yaratishda uning vakillik tamoyilidan 
foydalaniladi. Unda mavjud bo‘lgan imtiyozlar va xizmatlar insonning normal 
hayoti uchun zarur bo‘lgan barcha iste’mol majmualarini ifodalaydi. Iste’mol 
savatchasi quyidagi mahsulot va xizmatlarni o‘z ichiga oladi:-Oziqlantirish;– 
Kiyim, choyshab, poyabzal;– Dori-darmonlar, sanitariya-gigiena vositalari;– Mebel, 
madaniy – maishiy va xo‘jalikda foydalaniladigan buyumlar;– Uy-joy va kommunal 
xizmatlar;– Madaniy-ma’rifiy tadbirlar va dam olish;– Maishiy xizmatlar, transport, 
aloqa;– Bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalari uchun xarajatlar;– To‘lovlar va 
majburiy badallar. 
Minimal iste’mol byudjeti, iste’mol bahosidagi o‘sishni hisobga olgan holda, 
zarur bo‘lganda qayta ko‘rib chiqiladi, lekin har chorakda kamida bir marta, har 
chorakning so‘nggi oyidagi o‘rtacha narxlar qo‘llaniladi. 

Download 2,13 Mb.