155
bo‘ldi. Jahon xo‘jaligi iqtisodiy kategoriyadir. Chunki u to‘g‘ridagi tushuncha
ijtimoiy mehnat taqsimoti tushunchasi, xo‘jalik aloqalarining baynalminallashuvi,
xalqaro iqtisodiy munosabatlar hamda xalqaro iqtisodiy integratsiya tushunchalari
bilan aloqadordir.
XX asrning ikkinchi yarmida keng miqyosda temir yo‘llarning barpo etilishi va
dengiz transportining jadal sur’atlar bilan rivojlanishi quruqliklar va materiklarni
bog‘ladi hamda jahon savdosi va jahon xo‘jaligining shakllanishini ta’minladi. Uzoq
tarixiy jarayonlar natijasida XX asr boshlarida jahon xo‘jaligi tarkib topdi.1 Ushbu
davrda kapitalistik ishlab chiqarish usulining qaror topishi bilan bozor munosabatlari
har bir mamlakat taraqqiyotining ajralmas bir omiliga aylandi. XIX asr oxiri XX asr
boshlarida ko‘plab yirik mamlakatlarning monopolistik bosqichiga o‘tishi
jahon
xo‘jalik tizimining asoslarini yaratdi. Jahonni iqtisodiy jihatdan bo‘lib boshlash
monopolistik kapitalning nafaqat o‘z hududida, balki o‘zga davlatlar yerida ham eng
ko‘p foyda olish imkoniyatlarini ta’minladi. XIX asr oxiri, XX asr boshlarida bir
to‘da yirik monopolistik davlatlar jahondagi ko‘plab erkin mamlakatlarni asoratga
solish jarayonini yakunladilar. Yirik kolonial imtiyozlar paydo bo‘ldi, jaqon
xo‘jaligi ham tubdan o‘zgarib ketdi. Xususan, mustamlaka mamlakatlar
koloniyalarining roli boshqacha tus oldi. Agar XVI asrlarda kichik davlatlar yerlari
yirik davlatlar uchun tovarlarni sotish maydonchasi rolini o‘ynagan bo‘lsa, XIX
asrda bu yirik hukmronlar ushbu mamlakatlar hududida nafaqat tovar sotish, balki
xom ashyolar,
ishchi kuchini tashib ketish, muhim harbiy plasdarm maydoniga
aylandi. Koloniyalardan katta hajmdagi soliqlar undirildi va ularning boyliklari
boshqa turli yo‘llar bilan o‘zlashtirildi. Shu tariqa rivojlangan mamlakatlar bilan
qaram mamlakatlar o‘rtasidagi ziddiyatlar borgan sayin kuchayib bordi va dunyoni
qaytadan bo‘lib olish uchun birinchi jahon urushi boshlanib ketdi. Ammo bu urush
kapitalistlar o‘ylaganidek ularga katta foyda keltirmadi. Aksincha yirik ishlab
chiqarish strukturalari qattiq zarbaga uchradi. Qaram
mamlakatlardagi norozilik
borgan sayin kuchayib bordi. Natijada qaror topgan jahon xo‘jaligi inqirozga
uchradi. Ya’ni, Rossiyada inqilob g‘alaba qildi. Jahon xo‘jaligi ikki qarama-qarshi
1
www.ziyouz.com kutubxonasi
156
yo‘nalish girdobiga tushib qoldi. Bir tomondan bozor iqtisodiyotiga asoslangan
kapitalistik xo‘jalik, ikkinchi tomondan rejali iqtisodiyotga asoslangan sotsialistik
xo‘jalik o‘rtasida keskin kurash bordi. XX asrning o‘rtalarida ikkinchi jahon urushi
tugagandan so‘ng kapitalistik mamlakatlar bilan koloniyalar o‘rtasida o‘zining eng
yuqori nuqtasiga chikdi. Qaram mamlakatlar birin-ketin erkinlikka chiqib, mustaqil
rivojlanish yo‘liga o‘tdi. Bu jarayon asosan 60-yillarda o‘z nihoyasiga yetdi.
Mustaqillikka erishgan mamlakatlar oldida asosan
ikkita iqtisodiy taraqqiyot
yo‘li mavjud edi. Bu bozor iqtisodiyoti va markazlashgan rejali iqtisodiyot yo‘li edi.
Shu tariqa jahon xo‘jaligi yangi-yangi mamlakatlar hisobiga tobora kengayib bordi.
Shuningdek, jahon xo‘jaligida raqobat keskinlashdi, chunki jahon xo‘jaligi bir-
biriga
zid
yo‘nalishlardan rivojlanishning turli bosqichlarida to‘rgan
mamlakatlardan tashkil topgan edi. Bu hol 1991 yilgacha davom etdi. 1991 yildan
sotsialistik tizim barham topdi va bozor iqtisodiyoti jahon bozorida hukmron
yo‘nalish bo‘lib qoldi.
XX asrning ikkinchi yarmida ilmiy-texnika taraqqiyoti jadal rivojlanib barcha
mamlakatlarni qamrab oldi. Hozirgi zamon jaqon xo‘jaligi xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning o‘ziga xos tomonlaridan biri iqtisodiy taraqqiyotning turli
bosqichlarida turgan davlatlarning bab-baravar iqtisodiy munosabatlarga qatnashuvi
bo‘lsa, ikkinchi muhim xususiyati mamlakatlar bo‘yicha
ishlab chiqarishning
ixtisoslashuvi tobora chuqurlashib bormoqda.
Sanoat moddiy ishlab chiqarishning yetakchi tarmog‘idir. U har qanday
xo‘jalik tarmoqlarining rivojlanishini ta’minlab berish xususiyatiga ega. Jahonning
barcha sanoat tarmoqlarida 400 milliondan ziyod ishchi va xodimlar ishlaydi.
Mavjud sanoat tarmoqlari rivojlanish davri va ahamiyatiga ko‘ra 3 guruhga
bo‘linadi:
1- guruhga sanoatning eski tarmoqlari - toshko‘mir, temir rudasini qazib
chiqarish, metallurgiya, vagonsozlik, kemasozlik, to‘qimachilik kiradi.
2- guruhga yangi tarmokdar deb ataluvchi avtomobilsozlik, rangli metallurgiya,
plastmassalar, kimyoviy tolalar, samolyotsozlik, stanoksozlik kabi tarmoqlar kiradi.
157
3 - guruhga eng yangi tarmoqlar kiradi. Bular mikroelektronika,
elektron
hisoblash texnikasi, atom va aerokosmonavtika, optika, organik sintez kimyosi,
mikrobiologiya va boshqalardir. Hozirgi davrda uchinchi guruh sanoat tarmoqlari
eng tez va barqaror rivojlanish sur’atlariga ega bo‘lib
asosan postindustrial
mamlakatlarda rivojlanmoqda. Yoqilg‘i energetika sanoati xususiyatlaridan biri
mahsulotlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish geografiyasi o‘rtasidagi farqning
kattaligidir.
Hozirda rivojlanish darajasiga ko‘ra dunyo mamlakatlarini shartli ravishda uch
gurug‘ga bo‘lish mumkin: 1.Rivojlangan mamlakatlar – AQSh, YeI davlatlari,
Xitoy, Yaponiya va boshqalar.
2.Sobiq sotsialistik davlatlar.
3.Rivojlanayotgan mamlakatlar – XX asr o‘rtalarida milliy mustaqillikni
qo‘lga kiritgan Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi davlatlari.
Bu davlatlarning taraqqiyot darajasi bu yerda yashayotgan axolining turmush
darajasini, shu jumladan, kambag‘allik darajasini ko‘rsatadi.
