Tayanch so‘z va iboralar:
Kambag‘allik, istemol savatchasi, mutloq kambag‘allik, nisbatan
kambag‘allik, ob’ektiv kambag‘allik,sub’ektiv kambag‘allik, “kuchsiz”
kambag‘allik, “kuchli” kambag‘allik, qayd qilingan kambag‘allik, suzib
yuruvchi kambag‘allik, kuchli ijtimoiy siyosat, temir daftar.
Nazorat uchun savollar:
1.Kambag‘allik tushunchasini izohlab bering?
2. Kambag‘allikning qanday ko‘rinishlari va turlari mavjud?
162
3.Dunyoning
rivojlangan
mamlakatlarida
kambag‘allikka
qarshi
kurashishning qanday zamonaviy tajribalarini bilasiz?
4.Dunyo mamlakatlari iqtisodiy rivojlanish jihatdan qanday gruhlarga
bo‘linadi?
5.O‘zbekistonda kambag‘allikni qisqartirishning yo‘llari va uning asosiy
yo‘nalishlari nimalarda ifodalanadi?
14-mavzu: DAVLATNING OILAGA QARATILGAN SIYoSATI
Reja:
14.1.Oila tushunchasi, uning turlari va shakllari.
14.2.Xorij davlatlarida oilaviy qon-qardoshlik munosabatlari tarixi.
14.3.Davlatning oila institutiga qaratilgan ijtimoiy siyosati.
14.1.Oila tushunchasi, uning turlari va shakllari.
Oila-inson tafakkurining oliy mahsuli. Zotan, bu mo‘jaz maskan umrimizga
mazmun, hayotimizga fayz beribgina qolmay, jamiyat ravnaqi, yurt taraqqiyotida
muhim o‘rin tutadi. Ayni chog‘da oiladagi totuvlik va ahillik kishining ongu
shuurida hayotga muhabbat, kasbga sadoqat, atrofdagilarga nisbatan hurmat va
e’tibor singari yuksak insoniy fazilatlarni ham shakllantiradi.
Sog‘lom muhit qaror topgan oilalar yurt koriga yaraydigan, el xizmatiga
kamarbasta bo‘la oladigan farzandlarni tarbiyalab, kamolga yetkazishning eng
asosiy omillaridan biridir. Shu boisdan ham mamlakatimizda oilalar
mustahkamligini ta’minlash, uni moddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash
davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri etib belgilangan.
Oilaning quyidagi turlari mavjud:
1. Katta patriarxal oila, bunda ota-onalar, bolalar, nevaralar bir oilada
yashaydilar;
2. Ikki avloddan – ota-ona va bolalardan iborat oila;
3. Noto‘liq, ya’ni oilada biror sababga ko‘ra ota yoki ona yo‘qligi;
163
4.Faqat er va xotindan tashkil topgan oila;
5. Aralash, yaqin yoki uzoq qarindoshlar bir xonadonda istiqomat qiladigan
oila;
6. Baynalmilal, turli millat vakillari tuzgan oila:
7. Qayta qurilgan oila.1
Bu oilalarni er va xotinning kelib chiqishi ma’lumoti, kasb-hunariga, moddiy
va ma’naviy boyligiga, qaerda yashashiga qarab ham turlarga bo‘lish mumkin.
Oilaning tarkibi turli xil bo‘lishiga qaramasdan, oila bajarishi zarur bo‘lgan umumiy
vazifalar mavjud. Oilaning vazifalari: iqtisodiy-xo‘jalik, reproduktiv (naslning
davom ettirilishi), tarbiyaviy (mehnat, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, g‘oyaviy,
jismoniy, aqliy, ruhiy, jinsiy, axloqiy, estetik, diniy), nazorat etish, oila a’zolarining
mavqeini, hurmatini, or-nomusini, sha’nini himoya etish, dam olishni, bo‘sh vaqtni
unumli tashkil etish, yosh avlodni oila qurishga tayyorlash, yordam berish, ruhiy-
emotsional, muloqot (kommunikativ), qari bobolar-momolar, ota-onalar haqida
g‘amxo‘rlik.
Tadqiqotlarda oilaning turlicha tariflari keltiriladi.
Oila — insonlarning tabiiy biologik, nikoh, qon-qarindoshlik, iqtisodiy,
huquqiy, ma’naviy munosabatlarga asoslangan, turmush birligi va o‘zaro
javobgarlik orqali bog‘langan ijtimoiy guruhdir2.
Oila — jamiyatning birlamchi bo‘g‘ini bo‘lib, u qo‘yidagi qat’iy belgilar bilan
ajralib turishi kerak:
- erkak va ayolning o‘zaro ittifoqi, kelishuvi;3
- ixtiyoriy va erkin holda nikoh tuzilishi;
- er-xotinning birgalikda umr kechirishi;4
- birgalikda ro‘zg‘or yuritishi;
1
Vatan tuyg‘usi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996, 82-b.
2
Bo‘rieva M.R. O‘zbekistonda oila demografiyasi. T.: “Universitet”. 1997. - 5-bet.
3
1948 yilda qabul qilingan BMT Bosh assambleyasi Inson huquqlari deklaratsiyasining 16-
moddasi.
4
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul-avgust, 2017 yil №
4, 2017 www.iqtisodiyot.uz 3
164
- hukumat tomonidan belgilangan va jamiyatda amal qilinadigan huquqiy
normativ hujjatlar asosida nikoh munosabatlariga kirishishi;
- farzand ko‘rish, uni moddiy ta’minlash va tarbiya berishga birgalikda intilishi
(Oila demografik jarayonlarning rivojlanishida eng asosiy o‘choq hisoblanadi);
- nikohning doimiyligiga intilish, hayotning har qanday qiyinchiliklariga
qaramay oilani saqlab qolishga intilish1.
Hozirgi davrda ilmiy adabiyotlarda oilalarning tuzilishi, tarkibi va boshqa
ko‘rsatkichlariga ko‘ra bir nechta toifalarga bo‘linganini ko‘rish mumkin. Ya’ni:
- nikoh birligiga ko‘ra (poligam – ko‘p nikohli, monogam – bir nikohli);
- oilada istiqomat qiluvchilar tarkibiga ko‘ra (oddiy (bir ota-ona va turmush
qo‘rmagan farzandlar bilan), murakkab (ikki yoki undan ortiq oilalar birga istiqomat
qiladigan (yoki bobo-buvi, ota-ona, o‘g‘il-kelin tarzida)), (agar ota-onalar hayot
bo‘lib birga yashashsa, tugal oila, agar ulardan biri vafot etgan bo‘lsa, yoki faqat biri
farzandlar bilan yashashi tugalmas oila deb tavsiflanadi);
- oilalarda oila a’zolarining miqdoriga ko‘ra, (kichik oilalar – 2-4 kishidan,
o‘rta oilalar – 5-6 kishidan, katta oilalar – 7 va undan ortiq kishidan iborat) va
boshqalar.
Shuningdek, oila a’zolarining yosh guruhlari bo‘yicha tarkibi, ijtimoiy guruhga
mansubligi bo‘yicha tarkibi va boshqa qator indikatorlari ham bor. Oila nikoh va
tug‘ilish jarayonlarini o‘zida aks ettiruvchi manba hisoblanadi. Ular bir-biri bilan
o‘zaro zanjirdek bog‘langan bo‘lib, jamiyat rivojlanishini, davomiyligini
ta’minlovchi asosdir. O‘zbekistonda mustaqillik yillarida aholining qator
demografik ko‘rsatkichlari — tug‘ilish, o‘lim, tabiiy o‘sish bir xilda kechmagan.
O‘tgan davrda bu ko‘rsatkichlarning ortib borishini ham, kamayib borish holatlarini
ham ko‘rish mumkin. Bu jarayonlarda oilalar va ulardagi farzandlar soni muhim rol
o‘ynagan faktorlardan hisoblanadi. Shu o‘rinda ko‘p bolali oilalar, umuman oiladagi
bolalar soni nuqtainazaridan oilalar miqdorini aniqlash bo‘yicha ilmiy xulosalarga
tayanadigan bo‘lsak, bu tushunchaning barcha birdek qabul qilgan me’yori yo‘q.
1
Deklaratsiya «Moskovskogo demograficheskogo sammita: Semya i buduщee chelovechestva».
4 iyul 2011 g.
165
Oilaning miqdori nisbiy tushuncha bo‘lib, uning birinchi navbatda qaysi millatga,
elatga mansubligi, ularning yashash mentalitetiga bog‘liqdir.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, birinchidan, oila – jamiyatning muhim
hujayrasi bo‘lib, jamiyatning normal rivojlanishi, aholining ko‘payishini, yosh
avlodning jismoniy va ma’naviy tarbiyasini, insonning tabiiy ehtiyojlari – sevgi,
muhabbat va muloqotni ta’minlaydi. Ikkinchidan, bugungi kunda oila – o‘zining
tarbiya yo‘nalishida milliy va umuminsoniy qadriyatlar o‘zaro uyg‘unlik kasb etgan.
O‘z an’analarini avlodlarning boy tajribalari asosiga qurgan va ularni muntazam
boyitib borishga odatlangan, sog‘lom ma’naviy-axloqiy muhitga ega bo‘lgani
natijasida
har
qanday
ijtimoiy-iqtisodiy
shart-sharoitda
ham
o‘zligini
yo‘qotmaydigan, o‘z davri bilan hamisha hamnafas va hamkor oiladir. Odatda
bunday oilada oilaviy munosabatlar to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, ota-ona va
farzandlar, bobo-momolar va nabiralar o‘rtasida bir-birini tushunish, anglash,
hurmat qilish, o‘zaro yordamlashish, mehr-muruvvat ko‘rsatish tamoyillari
uyg‘unlik kasb etgan bo‘ladi.
| 