1.3.Ijtimoiy ehtiyojlar, ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy muammolar
tushunchasi.
Extiyojlar— organizm, inson shaxsi, ijtimoiy guruh, umuman jamiyatning
hayot faoliyatini saqlab turish uchun zarur bo‘lgan narsalarga talab, muhtojlik.
11
Ehtiyojlar sub’ekt bilan uning faoliyati o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ifoda etadi va
maqsadlar, mayllar, intilishlarda va pirovardida hatti harakatlar, fe’l atvorda yuzaga
chiqadi.
Faoliyat sohasiga qarab mehnatga, bilimga, muloqotlarga; ob’ektiga qarab
moddiy, ma’naviy; sub’ektiga ko‘ra yakka (shaxsiy), guruhiy, jamoaviy, ijtimoiy
ehtiyojlar bo‘lishi mumkin. Ehtiyojlarning umumiy qonuniyati — ularning umuman
bevosita inson faoliyatiga, xususan, ijtimoiy ishlab chiqarishga bog‘liq bo‘lishidir.
Ayni payda faollikka undovchi kuch bo‘lgan ehtiyojlar, o‘z navbatida, hayot
sharoitlariga tanlama ta’sir ko‘rsatadi, ularning o‘ziga xos tomonlarini belgilaydi, u
yoki bu faoliyat usullarini va ehtiyojlarni qondiradigan predmetlar ishlab chiqarishni
rag‘batlantiradi. Masalan, bir vaqtlar kishilarda avtomobilga paydo bo‘lgan
ehtiyojlar ularni yaratish yo‘lida izlanishlarning boshlanishiga sabab bo‘ldi, butun
bir sanoat tarmog‘ining paydo bo‘lishiga olib keldi.
Tarixan ehtiyojlar o‘sib boradi, ular xilmaxil, o‘zgaruvchan, tuzilmaviy
o‘zgarishlarga uchrab turadi. Ehtiyojlar tizimida iqtisodiy ehtiyojlar asosiy o‘rinda
turadi. Ularga birinchi navbatda, moddiy ashyoviy ehtiyojlar (moddiy va ma’naviy)
— oziq-ovqat mahsulotlariga, kiyim kechak, axborot vositalari (gazeta, kitob va
boshqalar)ga ehtiyojlar, shuningdek, iqtisodiy ehtiyojlar tuzilmasida oliy o‘rinda
turadigan mehnat qilish, ta’lim olish, sog‘liqni saqlash extiyojlari kiradi.
Iqtisodiy ehtiyojlarni ham ularni ro‘yobga chiqaradigan sub’ektlariga qarab
tasniflash mumkin (shaxsiy — yakka, jamoa va ijtimoiy — umumiy ehtiyojlar).
Extiyojlar ob’ektiga ko‘ra moddiy extiyojlar va ijtimoiy- madaniy extiyojlarga
bo‘linadi.
Moddiy extiyojlar azaliy, ular inson paydo bo‘lishi bilan vujudga kelgan. Ular
tabiiy extiyojdir. Moddiy extiyojlar eng zarur va hayotiy extiejlardir. Oziq-ovqat,
kiyim- kechak, turar-joy, transport va xokazo kabi qator extiyojlardan iborat bo‘lib,
ularning qondirilishi yashashning birlamchi shartidir.Moddiy extiyojlar , albatta
moddiy ko‘rinishga ega. Masalan, oziq-ovqat extiyoji – un, guruch, yog‘, go‘sht,
shakar va boshqalar kabi moddiy shaklga ega. Kiyimlarga bo‘lgan extiyoj – tufli,
12
paypoq, kostyum-shim, ko‘ylak, palto, kurtka va boshqalarga bo‘lgan extiyoj
sifatida yuzaga chiqadi.
Ijtimoiy-madaniy extiyojlar azaliy bo‘lmay, jamiyat taraqqiyotining ma’lum
bosqichida, sivilizatsiya paydo bo‘lishi bilan yuzaga keladi. Jamiyat rivojlangan sari
ijtimoiy-ma’naviy extiyojlar tabiiy zaruratga aylanadi xamda tobora yuksala boradi.
Ijtimoiy-madaniy extiyojlar asosan turli xizmatlardan foydalanishga bo‘lgan
extiyojlar tarzida yuzaga chiqadi. O‘qituvchi, vrach, san’at arbobi, sport va
boshqalar xizmatidan foydalanib inson axloqiy, ma’naviy, estetik, jismoniy jixatdan
tarbiyalanadi, bilim oladi, kasb egallaydi, har tamonlama kamol topadi. Bu
extiyojlar yaqqol moddiy ko‘rinishga ega emas.
Kezi kelganda shuni xam aloxida ta’kidlash lozimki, turli extiyojlar orasida
ijtimoiy extiyojlar muxim o‘rin tutadi. Ijtimoiy extiyojlar qatoriga yuqoridan sanab
o‘tganimiz ijtimoiy-madaniy extiyojlardan tashqari mehnatga layoqatsiz,
keksaygan, nogironligi bo‘lgan va boquvchisini yo‘qotgan fuqarolarning moddiy,
tibbiy va ijtimoiy yordamga , va umuman barcha fuqarolarning uy-joyga, ta’limga
va sog‘liqni saqlashga bo‘lgan extiyojlari xam kiradi.
Ijtimoiy extiyojlarni qondirishda ijtimoiy ta’minotning axamiyati katta.
Ijtimoiy ta’minot — ijtimoiy extiyojmand fuqarolarga moddiy, tibbiy va ijtimoiy
yordam ko‘rsatish bo‘yicha davlat tomonidan belgilangan ijtimoiy-iqtisodiy
tadbirlar tizimi hisoblanadi.
Ijtimoiy ta’minot to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlat byudjetidan ajratiladigan
mablag‘lar, homiylar (turli jamg‘arma va tashkilotlar, yuridik va jismoniy shaxslar)
mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi. Ijtimoiy ta’minot miqdori va taqdim etish
tartibi milliy urf-odatlar va xalqaro me’yorlarga asosan ishlab chiqilgan qonunchilik
hamda davlatning iqtisodiy imkoniyati doirasida amalga oshiriladi. Pensiyalar
(keksalik bo‘yicha, nogironlik bo‘yicha, boquvchisini yo‘qotganlik bo‘yicha va
ijtimoiy nafaqalar (nogiron bolalarga, bolalikdan nogironlarga, ishlamagan yolg‘iz
nogiron va keksalarga) to‘lovlari ijtimoiy ta’minotning eng muhim turlari
hisoblanadi. Qari-yalar va nogironlarga ijtimoiy xizmat ko‘rsatish — nogironlarni
«Mu-ruvvat» uylariga, yolg‘iz qariyalarni «Sahovat» uylariga joylashtirish,
13
muhtojlarni protez-ortopediya va harakatlanish vositalari bilan ta’minlash, nogiron
bolalarni kasbga o‘qitish va ishga joylashishda yordam ko‘rsatish, pensionerlarni
sanatoriy va dam olish uylarida sog‘lomlashtirish, ularga shahar jamoa
transportlaridan foydalanishda, turar joy, maishiy xizmat va soliqlarga aloqador
imtiyozlar berish ijtimoiy ta’minotda katta rol o‘ynaydi.
Jamiyat taraqqiyotida ijtimoiy muammolar ham uchrab turadi. Bu muammolar
uchta ko‘rinishda bo‘ladi. Birinchi turdagi ijtimoiy muammolar jamiyatning
iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlar qaramaqarshiliklari natijasida, ya’ni muayyan
ijtimoiy guruhlar bilan korxonalar, firmalar va h.k.lar o‘rtasida paydo bo‘ladi.
Masalan, firma oylik maoshlarni qisqartirish orqali xodimlar ijtimoiy manfaatlariga
ziyon yetkazadi.
Ikkinchi turdagi ijtimoiy muammolar ijtimoiy mexnat taqsimoti natijasida
vujudga keladi. Iqtisodiy rivojlanish ishlab chiqarish kuchlarini takominlashtirib
borishni, yangi texnologiyalarni qo‘llash orqali ish o‘rinlarini qisqartirib borishni
talab qiladi. Bu esa o‘z navbatida ishsizlik va u bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy
muammolarni keltirib chiqaradi.
Uchinchi turdagi ijtimoiy muammolar eskirgan ijtimoiy munosabatlarning
saqlanib qolishi bilan bog‘liq. Bu asosan hozirgi bozor iqtisodiyoti talablariga javob
bermaydigan ayrim eski normativ xujjatlarning haligacha muomuladan
chiqarilmaganligi bilan izoxlanadi.
Shuni e’tirof etish lozimki, jamiyat rivojlanib borishi bilan ijtimoiy
muammolar xam rivojlanib boradi, yo‘qolib ketmaydi. Demokratik davlat bu
muammolarning kelib chiqish sabablarini aniqlab borishi va ularni bartaraf etishga
qaratilgan ijtimoiy siyosat yuritishi lozim.
| 