O‘rta asrlar va uyg‘onish davridagi ijtimoiy siyosiy g‘oyalar

22 
uning tuzilishi va undan foydalanish xudoning g‘oyalariga zid, adolatsiz bo‘lishi 
mumkin emas, deb hisoblaydi. 
Qonun nazariyasining tahlili F. Akvinskiy merosida muhim o‘rin tutadi. 
Xristian davlatining fuqarosi sifatida inson qonunlarning to‘rt turiga duch keladi: 1. 
Abadiy qonun — koinotni boshqaruvchi ilohiy tafakkur. 2. Tabiiy qonun — ilohiy, 
abadiy qonunning inson tafakkuridagi in’ikosi. 3. Inson qonuni — tabiiy qonun, 
tabiiy huquqdan inson irodasi orqali kelib chiqadi. F. Akvinskiy xuddi Aristotel kabi 
insoniyat yaratgan qonunlar barcha fuqarolarning manfaatlariga xizmat qilishi 
kerak, bu qonun vakolatli hokimiyat tomonidan ishlab chiqilishi lozim, deb 
hisoblaydi. 
XIV asrga kelib, Yevropada cherkov hokimiyatiiing kuchsizlanishi, qirollar 
dunyoviy hokimiyatining kuchayishi davri boshlandi va bu hol markazlashgan 
milliy davlatlarning tashkil topish jarayonida yangi siyosiy- huquqiy nazariyalarni 
paydo qildi. Jumladan, ingliz faylasufi V. Okkam (1300—1350) dunyoviy 
hokimiyatning diniy hokimiyatdan mustaqil bo‘lishi lozimligi g‘oyasini ilgari surdi. 
Bu esa xalq huquqining demokratik nazariyasi yaratilishiga olib keldi. Lekin, bu 
nazariyada xalq individlar jamoasi tarzida tushunilmas, o‘rta asrga xos jamoa huquqi 
tafakkuri ustunlik qilar edi. 
Uyg‘onish davri ijtimoiy-siyosiy g‘oyalari Yevropadagi Uyg‘onish (XIV—
XVI asrlar) va Reformatsiya (XVI asr) davrlari o‘rta asr tartiblari sharoitida yangi 
burjua munosabatlarining paydo bo‘lishi, Petrarka va Bokkacho, Leonardo da 
Vinchi va Nikkolo Makiavelli, Dyurer, Lyuter, Mikelandjelo va Myunserlar nomini 
dunyoga tanitgan davrdir. 
Uyg‘onish va Yangi davr siyosiy-huquqiy qarashlarida davlatning paydo 
bo‘lishi va qaror topishi muammosini o‘rganish kuchayganligi ko‘zga tashlanadi. 
Davlat, jamiyat va shaxs to‘g‘risidagi qarashlar tizimida individ-fuqaroga alohida 
z’tibor berish boshlandi. Shuning uchun bu davrning siyosiy qarashlari „fuqarolik 
to‘g‘risidagi qarashlar“ deb ham ataladi. Yangi davr siyosiy fanining asoschisi deya 
tan olingan buyuk italyan gumanisti N. Makiavelli (1469—1527) diniy aqidalardan 
xoli bo‘lgan Uyg‘onish davri siyosiy falsafasini yaratdi. U „Hukmdor“, „Florensiya 

23 
tarixi“ asarlarida siyosatni birinchi bo‘lib fan sifatida asoslab berdi va jamiyatning 
ilohiy emas, balki tabiiy qonunlar asosida rivojpanishini ta’kidladi.
1
Makiavelli o‘sha davr siyosiy boshqaruvida foyda hamda kuch asosiy mezon 
bo‘lganligidan kelib chiqqan holda hukmdor kuchli armiya to‘g‘risida qayg‘urishi 
kerak va qaysi tarafning armiyasi kuchli bo‘lsa, taqdir o‘sha tarafga kulib boqadi, 
degan fikrni olg‘a suradi. 
Fransuz mutafakkiri Jan Boden (1630—1596)ning qarashlari ham muayyan 
qiziqish uyg‘otadi. „Davlat to‘g‘risida olti kitob“
2
asarida u birinchi bo‘lib davlat 
suvereniteti g‘oyasini ilgari surdi, davlat ilohiy tarzda kelib chiqmaganligini 
ta’kidlab, uning manfaatlari din manfaatlaridan ustun bo‘lishi lozimligini va vijdon 
erkinligi o‘rnatilishini targ‘ib etdi. 
Xullas, Uyg‘onish davri ijtimoiy siyosiy ta’limotlari siyosiy- huquqiy 
ta’limotlar rivojining keyingi taraqqiyoti uchun muhim poydevor bo‘lib xizmat 
qildi. 
Shuni e’tirof etish kerakki, G‘apb mutafakkirlari ko‘proq huquqiy , amaliy, 
kundalik hayot muammolari nuqtai nazaridan fikr yuritib, Sharqdagidan ancha 
farqli tarzda «erkinlik», «teng huquqlilik», «erk» tushunchalariga ko‘proq darajada 
ahamiyat berganlar. 
Sharqda esa ijtimoiy siyosat tushunchasi ishlatilmagan bo‘lsa xam ijtimoiy 
adolatga katta e’tibor qaratilgan. Sharqona jamiyatlarda azaldan adolat 
tushunchasiga hamohang tarzda «haq», «me’yor»,«hakiqat», «burch» tushunchalari 
xam qadrlanib kelingan. Shuningdek, jamoa manfaati, oiladagi tartib-intizom, 
e’tiqod va ma’naviylik yukori baxolangan. 
«Adolat» tushunchasining kelib chiqishi (sotsiogenezi) to‘g‘risidagi ta’limotni 
buyuk ajdodimiz Abu Nacp Forobiy xam yaratishga uringan. Buyuk mutafakkir 
adolat g‘oyasini jamiyatning asosiy davrlariga tatbiqan qarab chiqqan. Bunda u 
insoniyat jamiyatining kelib chikishida tabiiy extiyojlar yotishini, bu extiyojlarni 
1
https://ziyouz.uz/jahon-nasri/nikkolo-makiavelli/nikkolo-makiavelli-hukmdor/ 
2
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D0%BD,_ 
%D0%96%D0%B0%D0%BD 

24 
uyg‘unlashtirish esa adolat tuyg‘usini shakllantirishini ta’kidlagan edi. Sharq 
mutafakkiri Konfutsiyning g‘oyalarini davom etirgan holda Forobiy «adolat» 
tushunchasi insoniyatning ma’rifiy davriga to‘g‘ri kelganligini ta’kidlaydi. 
Forobiyning fozil jamiyat konsepsiyasiga ko‘ra, baxtsaodatga intiluvchi 
jamiyatda qonun ustuvor bo‘lib, butun ijtimoiy hayot ana shu ustuvor tamoyil 
asosida tuziladi. Shu ma’noda, fozil jamiyatda, avvalo, erkinlik mavjud buladi. Unda 
adolat, erkinlik va tenglik tushunchalari kun tartibida bulib, bu me’yorlar fozil 
jamiyatning asosi bo‘ladi. Shy bilan birga, Forobiy fikricha, jamiyat davlat bilan 
kuchlidir. U yetuklashgani sayin o‘z a’zolarini himoyaga ola boradi. Shuni ham 
aloxida aytish kerakki, agar o‘tmish mutafakkirlari ijtimoiy kafolatlanish uchun 
inson faolligi masalasini ilgari surgan bo‘lsalar, Forobiy qarashlarida insonni 
ijtimoiy kafolatlashda jamiyatning roli aloxida uqtirila boshlandi. 
Farobiy Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlari faylasuflari orasida birinchi bo‘lib, 
jamiyatning kelib chiqishi, uning maqsad va vazifalari haqidagi ta’limotni ishlab 
chikdi. O‘rta asr sharoitida jamiyat tabiiy ravishda kelib chiqqanligini, inson faqat 
boshqalar yordamida hayot qiyinchiliklariga qarshi kurasha olishi mumkinligini 
asoslab berdi. «Har bir inson, — deydi Forobiy, — o‘z tabiati b-n shunday 
tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga 
muhtoj bo‘ladi, u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi, ularga ega bo‘lish 
uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi… Bunday jamoa a’zolarining faoliyati 
bir butun holda ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur 
bo‘lgan narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun insonlar ko‘paydilar va yerning 
aholi yashaydigan qismiga o‘rnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi»
1
. 
Shaharlar, uning fikricha, insonlarning jamoa bo‘lib uyushishining oliy shakli 
bo‘lib, unda insoniy barkamol bo‘lib yetishishi uchun zaruriy sharoitlar bo‘ladi. 
Forobiy insonlar tabiiy ehtiyoj natijasida o‘zaro birlashib, jamoani tashkil 
qilganligini alohida ta’kidlaydi
. 
Forobiy shahar davlatlarni fozil va johilga ajratadi. Fozil shahar xalqini baxt 
saodatga eltishi, uning boshlig‘i esa adolatli, yuksak axloqli va ma’rifatli, o‘zida 
1
https://qomus.info/encyclopedia/cat-f/forobiy-uz/

25 
butun ijobiy xislatlarni to‘plagan bo‘lishi lozim. Lekin, shunday shahar yoki 
mamlakatlar bo‘ladiki, ularning aholisi nafsga berilgan, butun fikri zikri boylik 
to‘plash bo‘ladi. Forobiy bunday shaharlarni johil shaxarlar deb ataydi. Johil 
shaharlarning boshliqlari ham faqat boylik to‘plashga ruju qo‘ygan bo‘ladi. 
«Ulardan chiqqan rahbar ham, — deb ta’kidlaydi alloma, — rahbarlikni moldunyo 
ko‘paytirishda deb biladi. Shuning uchun ham ular ertayukech moldunyo to‘plash 
harakatida bo‘ladi. Bunday rahbarlarning qo‘l ostida bo‘lgan shahar xalqida har turli 
buzuq odatlar, shahvoniy nafs, bir-birini ko‘rolmaslik, bir-birini talash, dushmanlik, 
nizojanjallar paydo bo‘ladi».
1
Farobiyning yozishicha, haqiqiy baxtga erishish 
uchun harakat qiluvchi, o‘zaro yordam qiluvchi, xalqini birlashtirgan shahar — fozil 
shahar hisoblanadi. Baxtga erishish maqsadida o‘zaro yordam bergan va birlashgan 
kishilar fazilatli jamoa bo‘ladi. 
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash lozimki, Farobiy o‘zining ijtimoiy falsafiy, 
siyosiy va axloqiy qarashlari markaziga insonni, uning maqsad muddaolarini 
o‘rganishni, axloqiy kamolot va baxt saodatga erishuv yo‘llarini ko‘rsatishni 
qo‘yadi. 
Adolatli davlat va fozil jamiyatping o‘zaro bog‘liqligi, siyosiy hokimiyat 
masalalari G‘azzoliy, Nizomulmulk (XI asr) asarlarida ham qalamga olingan. Imom 
G‘azzoliyning „Kimyoi saodat“ asarida davlat rahbari jamiyatning yuragi, 
odamlarning dono va diyonatli rahbar atrofida uyushishi Haq taolo xohishiga 
muvofiq, degan g‘oya ifodalangan. 
Ammo, Abu Ali Xasan ibn Ali Tusiy-Nizomulmulk (1018—1092) o‘zining 
„Siyosatnoma“ („Siyar ul-muluk“), „Dastur-ul-vuzaro“, „Qonun ul-mulk“ kabi 
asarlarida adolat, insof, to‘g‘rilik va halollik kabi axloqiy kategoriyalarga urg‘u 
bergan bo‘lsada, siyosat hodisasini real hayot bilan bog‘lab talqin etgan hamda 
markazlashgan kuchli davlat g‘oyasini qat’iy himoya qilgan. Shohning jasur, dono, 
tadbirkor va qat’iyatli bo‘lishi g‘oyasini ilgari surgan. Davlatni idora qilishda 
amaldorlar katta o‘rin tutishlarini, ularni tanlash va joy-joyiga qo‘yishga o‘ziga xos 
talab darajasida qaragan. „Siyosatnoma“da amaldorlarni tarbiyalash, himoyalash va 
1
https://qomus.info/encyclopedia/cat-f/forobiy-uz/

26 
zarur bo‘lsa, jazolash bilan bog‘liq bo‘lgan tavsiyalar berilganki, bu hol siyosatchi 
va davlat rahbarlarining e’tiborini jalb etadi. 
Uyg‘onish davrining buyuk qomusiy olimi Abu Rayhon Muhammad ibi 
Ahmad al-Beruniydan (973—1048) ilm- fanning turli sohalariga oid 160 dan ortiq 
tarjimalar, turli hajmdagi asarlar, yozishmalar qolganligi ma’lum. Beruniyning 
ijtimoiy-siyosiy qarashlari aks etgan asarlari orasida „Al osor al-boqiya an al-qurun 
al-xoliya“ („Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar") va „Hindiston“ asarlari 
1
ayniqsa mashhurdir. 
Mutafakkir davlat va huquqning paydo bo‘lishi, ularning vazifalari 
masalalarini Forobiy kabi ehtiyojga bog‘lab, ma’rifatli shoh boshqaruvi g‘oyasini 
ilgari suradi, ijtimoiy hayotni o‘ziga xos „shartnoma“ning natijasi deb biladi. 
Beruniy fikricha, idora qilish va boshqarishning mohiyati boshliqning 
zolimlardap aziyat chekkanlar huquqlaripi himoya qilishi, birovlarning tinchligi 
yo‘lida o‘z tinchligiii yo‘qotishidir deb biladi. Qolaversa jamiyatni boshqaruvchi 
shaxs qat’iyatli, ma’rifatparvar, yangilikka intiluvchi bo‘lmog‘i, oliy va quyi 
tabaqalar, kuchlilar va kuchsizlar orasida tenglik, adolat o‘rnata olishi lozim. Har 
qanday nizo-janjallar, toj-taxt talashish, zo‘ravonlik, bosqinchilik harakatlariga 
qarshi turgan Beruniy, davlatlar va xalqlar o‘rtasida yaxshi qo‘shnichilik 
munosabatlarini olib borish g‘oyasini ilgari surgan. 
Buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sino (980—1037) ham qomusiy olim bo‘lib, 
umumiy asarlari soni 450 dan ortiq, lekin bizgacha faqat 160 taga yaqini yetib 
kelgan. Jahonda „Shayx ur-rais“, ya’ni „Olimlar boshlig‘i”, „Tabiblar podshohi“ 
nomlari bilan ulug‘langan bu olimning „Kitob al-qonun fit-tibb“ („Tib qonunlari“) 
asari XII asrdan boshlab Yevropada lotip tiliga tarjima qilingan va 30 martadan ortiq 
nashr qilingan
2
. U ham Forobiy kabi haqiqiy ideal jamoaga mavjud dunyoda eriishsh 
mumkin, jamiyat a’zolari o‘zaro kelishuv asosida qabul qilinadigan adolatli 
qonunlarga itoat etishlari, qonunni buzish va adolatsizlik jazolanishi, basharti 
1
http://ferlibrary.uz/abu-rayon-beruniy-muammad-ibn-a 
2
http://ferlibrary.uz/abu-ali-ibn-sino 

27 
podshoping o‘zi adolatsizlikka yo‘l qo‘ysa, xalqning unga qarshi qo‘zg‘oloni to‘g‘ri 
va jamiyat tomonidan qo‘llab-quvvatlanmog‘i lozim deb bilgan. 
Alloma jamiyatda kambag‘allar soni ko‘payishiga qarshi chiqib, odamlarni bir-
biriga o‘zaro yordam ko‘rsatishga, hamjihatlikka da’vat etadi. Xalqlar va davlatlar 
o‘rtasida tinchlik bo‘lishi ma’rifatparvar shoh boshqaruvi, ilm-fan ravnaq topishini 
orzu qiladi. 
O‘zligimizni anglash, milliy an’ana va qadriyatlarimizni tiklash borasidagi 
ulug‘vor ishlarda xalqimizga ma’naviy kuch bag‘ishlab kelayotgan ulug‘ 
siymolardan biri Amir Temurdir. 
Amir Temurning “Temur tuzuklari” asari davlat mansablari, davlat xizmati, 
ularni tashkil qilish, ular o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni yuridik jihatdan 
tartibga solishda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan
1
. Shuning uchun u bugungi kunda ham
fuqarolarning, hatto rahbarlarning ma’naviy yuksalishda muhim o‘rin egallaydi. 
Adolat kuchda emas, kuch adolatdadir, degan shior Amir Temur saltanatining 
barcha hududlarida axloqiy-ma’naviy mezonga aylangan. Ulug‘ ajdodimiz o‘z 
tuzuklarida “...amr etdimki, kimki biron sahroni obod qilsa yoki koriz qursa, yo 
biron bog‘ ko‘kartirsa, yoxud biron xarob bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi 
yili undan hech nima olmasinlar, ikkinchi yili raiyat o‘z roziligi bilan berganini 
olsinlar, uchinchi yili (esa oliq-soliq) qonun-qoidasiga muvofiq xiroj yig‘sinlar”,2 
deb yozadi. Ana shunday adolat asosida o‘rnatilgan tartib-taomillar mamlakatda 
tinchlik-osoyishtalikni ta’minlagan, odamlarni halol mehnat qilishga, tadbirkorlik, 
yaratuvchanlik ruhi bilan yashashga undagan. 
“Tuzuklar”da fuqaro manfaati oldingi o‘ringa olib chiqilgan. El-yurt va xalq 
manfaati, inson huquqlarini himoya qiluvchi «Tuzuklar»ni tahlil etar ekanmiz, 
buning guvohi bo‘lamiz: 
1.Kasbu hunar va ma’rifat ahllariga saltanat korxonalaridan yumush
berilsin. 
1
https://e-tarix.uz/milliyat-insholari/212-temur-tuzuklari.html 
2
http://uzmarkaz.uz/uzc/news/sohibqiron-amir-temur-1336-1405--tavalludining-684-jilligiga 

28 
2. Bilagida kuchi bor faqir miskinlar esa ahvoli va kasbu koriga qarab ish 
tutsinlar. 
3. Sarmoyasi qo‘lidan ketib qolgan savdogarga o‘z sarmoyasini qaytadan 
tiklab olishi uchun xazinadan yetarli miqdorda oltin berilsin. 
4. Dehqonlar va raiyatdan qaysi birining dehqonchilik qilishiga qurbi yetmay 
qolgan bo‘lsa, unga ekin-tikin uchun zarur urug‘ va asboblar tayyorlab berilsin. 
5. Agar fuqarodan birining uy-imorati buzilib, tuzatishga qurbi yetmasa, kerakli 
uskunalarini yetkazib berib, unga yordam berilsin.
6. Har bir toifa va har jamoadan kimki o‘z ixtiyori bilan sipohgarchilik 
xizmatiga kirishni istasa, uni askarlikka olsinlar.
1
Buyuk bobokalonimiz Amir Temurdan meros qadriyatlar qondan qonga o‘tib, 
avlodlar tiynatida yashayveradi. Bugun ham Sohibqironning mardlik, jasorat, adolat, 
tadbirkorlik, vatanparvarlikka yo‘g‘rilgan ezgu fazilatlari mamlakatmizda
yuritayotgan ijtimoiy siyosatda yaqqol namoyon bo‘lmoqda. 
Amir Tsmur pa temuriylar davri (1370—1501) siyosiy- huquqii qarashlaripi 
tahlil etishda buyuk faylasuf shoir Alisher Nanoiy (1441 — 1501) merosi alohida 
ahamiyatga ega. U davlatni xalq manfaatlarini ko‘zlovchi, xalq orzularini amalga 
oshiruvchi vositaga aylantirishga, davlat arboblarini xalq xiematchilariga 
aylantirishga tirishdi va bu ishda uning o‘zi namuna bo‘ldi. U davlat ishlarini 
intizomga solishga, hukumat idora- larini, saroyni yaramaslardan, xalq hisobiga 
zarbof to‘n kiyuvchi, ayshu ishrat qiluvchi ifloslardan, amalparastlardan, 
fitnachilardan tozalash, ularni fosh etish, qamchilash uchun qo‘lidan kelganicha 
harakat qildi.Podsho va lashkar, podsho va boshqaruv tizimi xalqning osoyishta 
hayot kschirishiga kafil, deydi Navoiy. Odamlar bilim va amaliy faoliyat, zehnu 
zakovatda bir emas, deydi u. Birov aqlli, birov o‘ta aqlli, kimningdir aqli kam, birov 
esa johil. Chunki har bir kishida Ollohning bir sifati aks etadi, sifatlar esa turlicha, 
„ikki sifat birday“ emas. Shunday bo‘lgach, axloq nuqtai nazaridan ham odamlarni 
teng bir holga keltirib bo‘lmaydi. Demak, ularning mol-mulki teng bo‘lishi 
1
https://zarnews.uz/post/amir-temur-tuzuklarida-belgilangan-olti-qoida 

29 
amrimahol. Shu asosda Navoiy tasavvuf g‘oyalarining ezgulikka, adolatli siyosatga 
xizmat qiluvchi jihatlarini ko‘rsatadi. 
Shoir va yirik davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur (1483— 1530)ning 
siyosiy faoliyatiga e’tibor qaratish muhim axamiyatga ega. Boburning ijtimoiy-
siyosiy va huquqiy qarashlari uni jahonga mashhur qilgan shoh asari 
„Boburnoma“da bayon etilgan. Asarda Markaziy Osiyo, Afg‘oniston va Shimoliy 
Hindistonnipg XV asr ikkinchi yarmi va XVI asrning birinchi choragidagi siyosiy-
iqtisodiy tarixi, muhim siyosiy voqealar mohir sarkarda va davlat arbobi nazari bilan 
tahlil etilgan. Asarda juda ko‘plab iqtisodiy, ijtimoiy masalalarga nisbatan 
muallifning shaxsiy nuqtai nazari o‘z ifodasini topgan. 
Sharq allomalari ko‘pincha shoh va xokimlar adolatsizliklariga qarshi chiqib, 
mazlumlarni dadil ximoya qilganlar, haqiqat uchun kurashganlar. 

Download 2,13 Mb.