9.2.
Qishloq xo‘jaligi korxonalari hisob siyosatining xarakterli
xususiyatlari
Qishloq xo‘jaligi korxonalari hisob siyosatining xarakterli xususiyatlari
bevosita buxgalteriya hisobining tashkiliy va uslubiy jihatlarida, ularda
qoilaniladigan schotlar rejasida, xo ‘jalik muomalalarini hujjatli
rasmiylashtirilishida, hisob maiumotlarini qayd etish, guruhlash, jamlash
va foydaJanuvchilarga uzatishda, moliyaviy hisobot shakllari moddalarini
toidirish tartibida hamda boshqa jihatlarida yorqin namoyon boiadi.
Qishloq xo^aligi korxonalarida buxgalteriya hisobining tashkiliy
shakliga ushbu xo‘jaliklarning katta-kichikligi bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Yirik qishloq xo‘jaligi korxonalarida buxgalteriya hisobi maxsus boiinmani,
ya’ni buxgalteriyani tashkil qilish y o ii bilan olib boriladi. Kichik qishloq
xo‘jaligi korxonalarida maxsus buxgalteriyani tuzish zarurati bo‘lmaydi.
Ularda hisob ishlari mehnat shartnomasi asosida ishga olingan yagona
buxgalter tomonidan yuritiladi. Kichik fermer xo‘jalikJarida hisob-kitob
ishlarini bevosita xo‘jalik rahbarining o‘zi ham olib borishi mumkin.
Shuningdek, ularda buxgalteriya hisobi tuzilgan shartnoma asosida
professional xizmatlami ko‘rsatuvchi auditorlik tashkilotlari tomonidan ham
yuritilishirespublikamizqonunchilikhujjatlaridata’qiqlanmagan.
Qishloq xo‘jaligi tarmogining xususiyatlari ushbu tarmoq korxonalarida
yuz berayotgan jarayonlar, xo‘jalik muomalalarini tizimli ravishda aks
ettirishga mo‘ljallangan buxgalteriya hisobi schotlar rejasini qo‘llashni
taqozo etadi. Chunonchi, ularda olib borilayotgan qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini yetishtirish faoliyati umumbelgilangan tartibdagi 2000
«Asosiy ishlab chiqarishni hisobga oluvchi schotlar» tizimida maxsus
«Dehqonchilik» va «Chorvachilik» kabi schotlami nazarda tutishni taqozo
etadi. Ushbu schotlar tarkibida, o‘z navbatida, alohida olingan qishloq
xo ‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish xarajatlarini hisobi uchun
mo‘ljallangan schotlar ochilishi ham mumkin. Qishloq xo‘jaligi korxonalari
«Dehqonchilik» va «Chorvachilik» schotlarida aks ettiriladigan
xarajatlaming tarkibini belgilashda respublikamizda am aldabo‘lgan
«Mahsulot (ish, xizmat)laming ishlab chiqari va sotish xarajatlari tarkibi
hamda moliyaviy natijalami shakllantirish to‘g‘risidaNizom»da keltirilgan
tartiblargaamal qilishlari lozim. Qishloq xo‘jaligi korxonalaridamuhim
ahamiyatgaegabo‘lgan ushbu schotlaming ochilishi, yuritilishi vayopilishi
tartiblariga keyingi boblarda alohida to‘xtalamiz.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining uzluksizligi, yyetishtirilgan
mahsulotlaming tannarxi, ulami sotishdan olingan moliyaviy natijalar qishloq
xo‘jaligi korxonalarida ta’minot va sotish jarayonlari to‘g ‘ri tashkil
etilganligiga, ishlab chiqarish zaxiralariningo‘zvaqtidaolinganligiga, ulami
tegishli miqdordamavjudligiga, butligi, sifati, sotib olish qiymati (tannarxi)
hamda boshqa jihatlariga bevosita bogiiqdir. Bu xususiyatlar qishloq
xo‘jaligi korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralari holati, kirimi, sarfi va
boshqa chiqimlari ustidan uzluksiz tizimli nazorat o ‘matishni talab etdi.
Buning uchun ishchi schotlar rejasida ishlab chiqarish zaxiralari hisobi uchun
mo‘ljallangan maxsus schotlami nazarda tutish, ulardamateriallar holati
vaharakatigadoir ma’lumotlami uzluksiz, hujjatli asosdajamlash muhim
ahamiyat kasb etadi. Qishloq xo‘jaligi korxonalarining bu xususiyatlari
ulaming ishchi schotlar rejasida «Urugiiklar», « 0 ‘g‘it», «Yem-xashak»
«Dori-darmonlar» va boshqalar shu kabi maxsus schotlami ochish hamda
yuritishni taqozo etadi.
Yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining tannarxiga sarflangan
materiallar qiymatini (tannarxini) baholash usullari (FIFO, AVEKO) ham
katta ta’sir ko‘rsatadi.Qishloq xo‘jaligi korxonalari o‘zlarining hisob
siyosatida ushbu ikkala usuldan tanlab olinganini yoki ulaming har ikkalasini
qaysi turdagi ishlab chiqarish zaxiralari bo'yicha qo‘llash tartibini belgilab
olishlari lozim.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida, yuqorida ta’kidlab o ‘tganimizdek,
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishning uzoq davomiyligi hamda
mavsumiyligi tugallanmagan ishlab chiqarish qiymatini hisob-kitob qilish
va inventarizatsiyadan o‘tkazishning aniq tartibini belgilashni taqozo etadi.
Ishlab chiqarilgan mahsulotlar haqqoniy tannarxini ular kirimi paytida
aniqlash imkoniningmavjud emasligi hisob siyosatida ular kirimi hisobini
yil mobaynida reja yoki normativ tannarxi bo‘yicha olib borish, yil oxirida
esa mahsulotlaming haqqoniy tannarxi aniq bo‘lgach, ular holati va
harakatiga doir buxgalteriya yozuvlarigatuzatishlarkiritish tartibini o‘matish
talabini qo‘yadi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarining daromadi asosan yyetishtirilgan
mahsulotlami sotishdan olinadi. Mahsulotlami sotish davlat tomonidan
qat’iy belgilangan narxlarda, shuningdek erkin bozor narxlarida amalga
oshiriladi. Davlat tomonidan qat’iy belgilangan narxlar ayrim mahsulotlar
bo‘yicha, masalan paxta, g‘alla, pilla, tamaki va boshqa umumdavlat
ahamiyatiga molik qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bo‘yicha belgilanadi.
Shuningdek, ularga davlatga topshirish rejasidan ortiq yyetishtirilgan
mahsulotlami (paxta va pilladan tashqari) erkin narxlarda naqd va naqd
pulsiz, shuningdek mehnat haqi evaziga natural toiov sifatida berish ruxsat
etiladi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotishning ushbu xususiyatlari
sotishdan olingan daromadlami hisoblash tamoyiliga asosan tan olish, ulami
to‘g‘ri va o‘z vaqtida hujjatli rasmiylashtirish hamda tegishli schotlarda
aks ettirish tartiblariga qat’iy amal qilish talabini qo‘yadi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalari o‘zlarining asosiy vositalari, joriy aktivlari,
xususiy kapital va majburiyatlarining tarkibi, ulami shakllantirish tartibi
bo‘yicha ham, bir tomondan, boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlardan
farqli jihatlarga ega. Chunonchi, asosiy podani shakllantirish, yosh mollami
asosiy podaga o‘tkazish, texnika va transport vositalarini dala ishlari, terim
mavsumlariga tayyorlash, xususiy mulkni ustav kapitaliga kiritish, olingan
foydani ishlatish, paychilaro‘rtasidataqsimlashkabilardagi xususiyatlar
qishloq xo‘jaligi korxonalarining hisob siyosatida ular hisobini yuritish
tartiblarini aniq ifodalashni taqozo etadi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida yuz berayotgan xo‘jalik operatsiyalarini
hujjatli rasmiylashtirish turlicha o‘zigaxos xususiyatlargaega. Jumladan,
traktorlarda yemi shudgor qilish, paxta qatorlariga texnika yoki q o i
mehnatida ishlov berish, u ru g iik qadash, minerai o ‘g ‘itlash, yem-
xashaklami mollarga ozuqa ratsioni hamda belgilangan ozuqa kunlari
bo‘yicha sarflashdagi xususiyatlar ushbu operatsiyalami rasmiylashtirish
uchun moijallangan boshlang‘ichhujjatlarklassifikatorini qishloq xo‘jaligi
korxonalari hisob siyosatining tarkibiy elementi sifatida ishlab chiqishni
hamda ularga to iiq amal qilish talabini qo‘yadi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalari o ‘zlarining hisob siyosatida buxgalteriya
hisobining umumbelgi langan shakl lari dan birini tanlab olishlari mumkin.
Bunday shakllar b o iib buxgalteriya hisobining memorial-order, jumal-
order, kompyuterlashtirilgan shakl, soddalashtirilgan shakllar hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligining xususiyatlarini e’tiborga olgan holda 0 ‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi va Qishloq vasuvxo‘jaligi vazirligi o‘zlarining
2008- yil 21- yanvardagi 1, 1/2-son qarori bilan maxsus «Fermer
xo‘jaliklarida buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan tizimini tashkil etish
to‘g‘risida nizom»ni tasdiqladilar. Ushbu nizom 0 ‘zbekiston Respublikasi
Adliya vazirligi tomonidan 2008- yil 26- martda 1781 -son bilan ro‘yxatga
olindi. Ushbu Nizomga muvofiq fermer xo‘jaliklari uchun maxsus
moliyaviy-xo‘j alik faoliyati buxgalteriya hisobi namunaviy schotlar rejasi
tasdiqlandi. Fermer xo‘jaliklarida buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan
shakli quyidagi shakllar bo‘yicha yuritilishi mumkin:
a) buxgalteriya hisobining oddiy shakli;
b) buxgalteriya hisobining kombinatsiyalashgan shakli.
Fenner xo‘jaligi o‘zining ishlab chiqarish va boshqaruv talablaridan
kelib chiqqan holda ushbu tavsiya etilgan ikkita shakldan birini mustaqil
tanlaydilar.
Nizomga muvofiq fermer xo‘jaliklarida buxgalteriya hisobining
tanlangan shaklidan qat’iy nazar, hisobot davrining xo‘jalik operatsiyalari
xronologik tartibda «Xo‘jalik operatsiyalarini qayd etish jumali»da
ro‘yxatga olib boriladi. Xo‘jalik operatsiyalarini qayd etish jumali kitob
shaklida yuritiladi, unda xo‘j alik operatsiyalarining qayd etilishi va hisobi
hisobot davri uchun oylar yoki choraklar kesimida yuritiladi. Bunda,
xo‘jalik operatsiyalarini qayd etish jumali tikilgan varaqamlanganboiishi
shart. X o‘jalik operatsiyalarini qayd etishjumalining so‘nggi varagida
fermeming imzosi bilan “Mazkur jum alda......varaq raqamlangan” deb
yoziladi va muhr bilan tasdiqlanadi. Varaqlar soni yozuv bilan yoziladi.
Buxgalteriya hisobining oddiy shaklida fermer xo‘jaliklarida xo‘jalik
operatsiyalari hisobini yuritish uchun maxsus “Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga
olish kitobi” registri qo‘llaniladi. Xo‘jalik operalsiyalarini hisobga olish kitobida
operatsiyalar hisobi butun hisobot yili davomida yuritiladi. Bunda, xo‘jalik
operatsiyalarini hisobga olish kitobi tikilgan varaqamlangan bo‘lishi shart.
Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobining so‘nggi varag‘ ida fermeming
imzosi bilan ‘ ‘Mazkur Kitobda..... varaq raqamlangan’ ’ deb yoziladi va muhr
bilan tasdiqlanadi. Varaqlar soni yozuv bilan yoziladi.
Xo‘j alik operatsiyalarini hisobga olish kitobida xo‘jalik operatsiyalari
natijalari aktivlami, majburiyatlarni, xususiy kapitalni, daromadlar,
xarajatlar, foyda va zararlami hisobga oluvchi schotlarda aks ettiriladi.
Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobida yozuvlar tizimli tartibda
«Xo‘jalik operatsiyalarini qayd etishjumali»da keltirilgan m a’lumotlar
asosida amalga oshiriladi.
Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobi kombinatsiyalashgan registr
hisoblanadi, unda fermer xo‘jaliklari tomonidan qo‘llaniladigan barcha
schotlar mavjud bo‘ ladi va ulaming har birida xo‘jalik operatsiyalari hisobini
yuritish imkoniyatini yaratadi. Bunda, balansning tegishli moddalarining
mazmunini asoslab berish uchun u yetarli darajada batafsil bo‘lishi lozim.
Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobida har bir qo‘llanilayotgan
buxgalteriya schoti uchun aniq buxgalteriya schotlari bo ‘yicha o‘tgan
yillaming tajribasini hisobga olgan holda, xo‘jalik operatsiyalarining
kutilayotgan hajmidan kelib chiqqan holda, ma’lum betlar ajratiladi.
Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobi “20__yil “___ ”________
dagi qoldiq” qatorida aktivlaming, majburiyatlaming va xususiy kapitalning
har bir turi bo‘yicha hisobot davrining boshida mavjud bo ‘lgan qoldiq
summasi yozuvi bilan ochiladi. Aktiv schotlaming qoldig‘i ushbu
schotlaming debetida, passiv schotlar bo‘yicha qoldiq esa ushbu schotlar
kreditida yoziladi.
Har bir qatorda tegishli buxgalteriya schoti bo‘yicha yozuvlar xo‘jalik
operatsiyalarini qayd etish jum alida keltirilgan buxgalteriya yozuvlari
(provodkalari) ma’lumotlari asosida pozitsiya usulida xronologik ketma-
ketlikda amalga oshiriladi.Har bir oyning (chorakning) oxirida xo‘jalik
operatsiyalarini hisobga olish kitobida yakun chiqariladi va unga asosan
fermer xo‘jaligi faoliyatining natijasi aniqlanadi.
Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobida yuritilgan aktivlar,
majburiyatlar va xususiy kapitalni hisobga oluvchi schotlaming qoldiqlari
1-sonli shakl «Buxgalteriya balansi»gao‘tkaziladi.
Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobida yuritilgan daromadlar va
xarajatlami hisobga oluvchi schotlaming hisobot davridagi aylanmasi 2-sonli
shakl «Moliyaviy natijalarto‘g‘risidagi hisobot»gao‘tkaziladi.
Biixgalteriyahisobiningkombinatsiyalashganshakliniynritishda buxgalteriya
hisobining quyidagi hisob qaydnomalaridan foydalaniladi:
a) asosiy vositalar va nomoddiy akti vlami hisobga olish qaydnomasi;
b) moliyaviy investitsiyalami hisobga olish qaydnomasi;
v) kapital qo‘yilmalami hisobga olish qaydnomasi;
g) tovar-moddiy zaxiralami hisobga olish qaydnomasi;
d) boquvdagi va o‘ stirishdagi hayvonlami hisobga ol ish qaydnomasi;
e) xaridorvabuyurtmachilar bilan hisob-kitoblami hisobga olish qaydnomasi;
j) boshqa debitorlik qarzlarini hisobga olish qaydnomasi;
z) pul mablag‘larini hisobga olish qaydnomasi;
i) mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblami hisobga olish
qaydnomasi;
k) hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblami hisobga olish qaydnomasi;
l)mehnatgahaqtoiashbo‘yicha hisob-kitoblami hisobgaolish qaydnomasi;
m) boshqa majburiyatlami hisobga olish qaydnomasi;
n) xususiy kapitalni hisobga olish qaydnomasi;
o)
hisobot davri xarajat (sarf)larini hisobgaolish qaydnomasi;
p) dehqonchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot
chiqishini hisobgaolish qaydnomasi;
r) chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish xarajatlari vamahsulotchiqishini
hisobga olish qaydnomasi;
s) yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari va xizmatlarini hisobga olish
qaydnomasi;
t) sof foyda (zarar)ni hisoblash qaydnomasi;
u) xo‘jalikoperatsiyalarini hisobgaolishjamlanmaqaydnomasi.
Alohida obyektlar hisobi uchun mo‘ljallangan ushbu qaydnomalaming
yuritilish tartibiga keyingi boblarda alohida to‘xtalamiz.
| 