|
Yevropaning iqlimi va unga ta’sir etuvchi omillar va ichki suvlari
|
| bet | 12/171 | | Sana | 14.05.2024 | | Hajmi | 1,66 Mb. | | #231734 |
Bog'liq attaestatsiya javoblariYevropaning iqlimi va unga ta’sir etuvchi omillar va ichki suvlari
Yevropa iqlimi shakllanishida bevosita uning geografik o`rni, orografik tuzilishi juda katta ahamiyatga ega. Jumladan uni Atlantika okeani xavzasida joylashganligi okeandagi Iliq oqimning mavjud ekanligi hamda xududning shimoliy-sharqiy tomon kengayib borishi xudud iqlimini o`ziga xos tarzda shakllanishiga sabab bo`ladi. Xudud iqlimini shakllanishida radiatsiyaning umumiy mikdori va radiatsiya balansini ahamiyati juda atta. Xududda radiatsiya balansi va radiatsiya mikdori janubdan shimolga tomon kengayib boradi. Sitsiliya va Bolqonda yillik radiatsiya mikdori 160, Parij kengligida 100 kkal.sm ga teng. Radiatsiya balansi ham Yevropaning janubida 80, Parij kengligida 40, Shimoliy Skandinaviyada 30 kkal.sm ga teng. Butun Yevropa yozda radiatsiya balansi musbat, qishda esa faqatgina O`rta dengiz buyidagina radiatsiya musbat bo`lib, qolgan rayonlarda manfiy yoki O ga yaqindir. Yevropa ustida asosiy tipdagi havo massalari xukmronlik qiladi. O`rta kengliklar havo massalari, Arktika va tropik havo masalari mavjud. Xudud iqlimini shakllanishida Atlantika okeani ustida tarkib topadigan o`rta kengliklar havo massalari ta`siri juda yuqoridir. Mo`tadil kengliklardagi dengiz havosi hamda kontinental havosi o`rtasidagi farq juda katta bo`lib quruqlik havosi uncha katta rol o`ynamaydi. Arktika havosi esa asosan shimoliy xududlarga juda katta ta`sir ko`rsatadi. Atmosfera sirkulyatsiyasi atmosfera bosimini xudud bo`yicha taqsimlanishiga bog`liq. Jumladan Arktika va subtropiklarda yuqori bosim mintaqalari va ularning oralig`ida past bosim mintaqalarining mavjudligi, xududga kirib keladigan havo massalarini asosan shu yuqori bosimli mintaqalardan kelishiga sabab bo`ladi. Xududga Markaziy Osiyo va Azor orollari yaqinidagi Azor maksimumlarini ta`siri kuchlidir. Atmosfera sirkulyatsiyalari mavsumiy xarakterga ega bo`lib mavsumlar bo`yicha almashinib turadi. Sharqqa borgan sari havo massalarining o`zgarishi natijasida g`arbiy havo oqimining haroratsi kamaya boradi va bu yerlarda dengiz iqlimi tipi bir muncha o`z xususiyatini yo`qotadi.
Termik sharoitning xudud bo`ylab notekis bo`lishi qishda qor qoplami uzoq vaqt turmasligiga sabab bo`ladi qor Fennoskandiyaning shimolida 6-7 oy, janubida va Germaniya-Polsha tekisligining sharqida 1-2 oy, Dunay bo`yi tekisliklarida 3-4 hafta qolgan xududlarda undan ham kam muddat saqlanib turadi.
Atlantika sohilida ayniqsa yog`in kam yog`ib sharqqa tomon kamayib boradi.
Bunga sabab siklon faoliyatining kamayib dengiz havosini quruqlik havosi bilan almashinishidir. Qish fasli havo haroratsi Madridda -12, Pimla - 4,, Londonda -13, Berlinda -26, Murmanskda - 38 ko`rsatkichga ega, Yozda esa Madridda +44, Pimla +39, Londonda +34, Berlinda +38, Murmanskda +33 ko`rsatkichga ega.
Yog`in mikdorini geografik taqsimlanishida xududga qirib keluvchi Islandiya minimumi va g`arbiy yo`nalishidagi shamollar oqimi katta ta`sir ko`rsatadi. Xududning namlik koeffitsiyenti bir muncha yuqori ekanligi xududa yog`in mikdorini ham materikni ichki qismiga nisbatan bir muncha ko`p bo`lishiga sabab bo`ladi. Xududni katta qismida 9 000 mm yog`in yog`adi.
Yevropa arktika, subarktika, mo`tadil va subtropik iqlim mintaqalarida joylashgan.
Arktika va subarktika mintaqalari. Bu mintaqalarda Yevropaning Shpitsbergen, Islandiya, Yan-Mayyen, Medvejiy orollari joylashgan. Arktika mintaqasida yil davomida Arktika havosi xukmron. Subarktikada qishda arktika yozda mo`tadil havo massalari almashinib turadi.
Mo`tadil mintaqa. Bu mintaqada yil bo`yi o`rta kengliklar havo massalari xukmronlik qiladi. G`arbdan siklonlar kelib turadi. Mintaqaning shimoliy qismida yoz salqin janubida esa issiq. Okean ta`siriga ko`ra dengiz va quruqlik iqlim tiplari ajratiladi. Mintaqaning janubiy qismida Yevropa Atlantika sohilining dengiz iqlimi; Yevropa Atlantika sohilining dengiz iqlimidan sharqiy Yevropaning quriqlik iqlimiga o`tuvchi iqlim Dunay bo`yi tekisliklarining kontinental iqlimi; o`rta balandlikdagi tog`lar iqlimi; baland tog`lar iqlimi tiplari mavjud.
Subtropik mintaqa. Bu mintaqada yozda tropik, qishda mo`tadil mintaqa havosi hukmronlik qiladi. Janubiy Yevropaning katta qismi Venetsiya–Padan pasttekisligi Pireneya va Bolqon yarim orollarining shimolidan tashqari shu mintaqada joylashgan. G`arbiy Yevropa qismida O`rta dengiz tipi xarakterli. Bu mintaqada ham dengiz va quriqlik tiplari ajratiladi.
Ichki suvlari.
Yevropa ichki suvlari asosan Atlantika xavzasiga kiruvchi daryolardan iborat. Yevropa xududining relyefining notekisligi va parchalanganligi xududida tarqalgan daryolar xavzalarining kichikligi va kattaligiga sabab bo`ladi. Yevropa ichki suvlariga juda boy.
Bunga asosiy sabab xududda yog`inni ko`p yog`ishi va ko`plab xududlarda qoplama jinslarni juda ham yupqa ekanligi sabab bo`ladi.
Yevropa daryolarini suv rejimi va vodiy marfologiyasiga ko`ra bir necha tiplarga bo`linadi. Fenoskandiya daryolari 3 ga asosiy tipga bo`linadi.
1. Norvegiya tipi.
Bu daryolar sho`x, tez, qisqa va fordlarda sharshara hosil qilib oqadi. Ular asosan muzlik va tog`dagi qorlarda hamda muz va qor suvlaridan to`yib bahor va yozda to`yinib oqadi.
2. Sharqiy Skandinaviya daryolari.
Daryo vodiylari va havzalari uncha yaxshi tarkib topmagan, yosh, to`rtlamchi davr muzliklari izlari yaqqol ko`rinadi. Daryolarda sharshara, ostonalar va tezoqar joylar ko`p uchraydi. Bu daryolarga Glomma, Dal-Elven va Tornio-Yoki daryolari misol bo`ladi.
3. Finlandiya tipi.
Bu tipdagi daryolar bir muncha keng, o`zanlari uncha yaxshi rivojlanmagan. Mo`tadil iqlim mintaqaning janubiy qismi daryolari ham suv rejimi vodiylarining morfologik xususiyatlariga ko`ra alohida tiplarga bo`linadi. Bu daryolarning 1-tipi Atlantika soxili daryolari bo`lib, ularga Penza, Severn, Quyi Sena daryolari misol bo`ladi.
Ular bug`lanish darajasining kamligidan juda sersuv daryolardir.
Ikki mo`tadil iqlim daryolari yil davomida bir tekisda oqadi.
Germaniya-Polsha tekisligi sharqining o`tkinchi iqlimi tipidagi daryolar Odra tipidagi daryolarni hosil qiladi. Ularni suv rejimi bir hilda emas. Ular yomg`ir va qor suvlaridan to`yinadi. Bu daryolarga Visla va Odra misol bo`ladi. Ular asosan yomg`ir va qor suvlaridan to`yinib qishda muzlaydi. Bahorda to`planib qolgan qorlarning erishi natijasida juda ham to`lib oqadi.
Dunaybo`yi tekisliklari daryolari rejimi yuqoridagi daryolarga o`xshaydi. Ular aralash to`yinadi.
O`rtacha balandlikdagi gersin tog`lari daryolari ikki marta to`lib oqadi va ikki marta suvi kamayadi. Daryolar ancha sersuv va tez oqadi. Ularning vodiylari nisbatan chuqur va tor, nishabligi yuqori bo`ladi. Bu daryolarga Dunay, Elba, Odra, Luara yuqori oqimlari qiradi.
Alp tipidagi daryolarning muz va doimiy qorlardan iborat katta suv zahirasi mavjud. Ularga Yuqori Reyn, Dunayning alp tog`laridan boshlanuvchi irmoqlari, Rona, Po daryolarining ba`zi irmoqlari kiradi.
O`rtadengizbo`yi daryolari rejimi asosan yomg`ir bilan bog`liq. Qishda to`lib oqadi, yozga kelib bug`lanishning ortishi natijasida ba`zi daryolar butunlay qurib qoladi. Ularga Ebro, Tibr va Bolqon yarimorolining ba`zi daryolari kiradi.
Yevropaning yirik daryosi Dunaydir. U Murakkab tipdagi daryolarga mansubdir. Dunayning yuqori qismi ancha sersuv ava yozda to`lib oqadi. O`rta dunay pastekisligida Tisa daryosini qo`shib oladi. Shuningdek u o`zining ilon izi yunalishi buylab Vag, Drava, Sava, Shimoliy va Janubiy Morava kabi irmoqlarning qo`shib oladi. Bu irmoqlarning ko`pi qorlardan to`yinganligi uchun bahorda to`lib oqadi. Avgust, oktabr oylarida suvi kamayadi.
Quyi Dunay- tipik tekislik daryosi bo`lib, sekin oqadi, qayiri bir oz boqoqlashgan, dengizga yaqinlashgan sari tarmoqlanib delta hosil qiladi.
Yevropa juda ko`llarga boy. Asosiy ko`llar Venerin 5546 km, chayma - 1800 km, Jeneva 586 km, Bodin - 538 km.
Yevropada to`rtlamchi davri muz bosim davri qator ko`llarni hosil qilishga sabab bo`lgan. Ularning orasida Morena tektonik ko`lidir.
|
| |
