Moddiy oqimlar harakatlari sxemasining ta’rifi

3.5-rasm. Logistik tizim moddiy oqimlarining harakatli sxemasi.
o£rnatiladi, ya’ni bu qoidalar ishlar bajarilishining u yoki bu 
birinchiiigini beigiiaydi.
Moddiy oqimlarni boshqarish amaliyotida quyidagi birinchilik 
qoidalari qo'llaniladi:
• FIFO (Fist In, Fist Out): «birinchi keldi, birinchi ketdi», 
ya’ni tizimga birinchi bo'lib tushgan buyurtmaga eng katta 
e’tibor qaratiladi.
• LIFO (Last In, Fist Out): «oxirgi keldi — birinchi ketdi*-, 
ya’ni eng katta e’tibor oxirgi keiib tushgan buyurtmaga 
qaratiladi. Bu qoida omborlashtirish tizimida tez-tez qo'lla- 
niladi, chunki omborda m ateriallar shunday tahlangan 
bo'lishi mumkinki, ulami faqat yuqoridan olish imkoni 
mavjud boladi.
45

• SPT (Short Process Time): «eng qisqa jarayon qoidasi» 
berilgan bo‘g‘inda eng qisqa davomiyligiga ega bo'Igan 
buyurtma birinchi bo‘lib bajariladi.
K o‘rsatilgan qoidalar kutish vaqtini va buyurtma bajarilish 
siklining o‘rtacha davomiyligini qisqartirish imkonini beradi.
Moddiy oqimlarni boshqarishning maqsadi yetkazib berishning 
o‘matilgan muddatlarini ta’minlash zarur bo‘lgan hollarda buyurt- 
maiar bajarilish vaqti haqidagi m a’lumotlarni hisobga oladigan 
boshqaruv qoidalari qo‘llaniladi:
• MST (Minimal Stock Time): «minimal vaqt zaxirasi», eng 
kam vaqt zaxirasiga ega bolgan buyurtmaga eng katta e’tibor 
qaratiladi. Vaqt zaxirasi - buyurtmaning bajarilish muddat- 
lari bilan jarayonlar orasidagi to'xtashlar mavjud bolm agan 
holatda, buyurtma bajarilishi mumkin bo!lgan muddatlar 
orasidagi farq sifatida aniqlanadi.
• ED D (Early Deadline Date): «bajarilishning eng qisqa 
muddati», ya’ni eng qisqa bajarilish muddatiga ega bo‘lgan 
buyurtma birinchi bo‘lib bajariladi.
Materiallar oqimini tashkil etish imkonini beruvchi texnik 
vositalar yig'indisi va unga nisbatan omborlaming va ishlab chi­
qarish uchastkalarining joylashuvi moddiy oqimlarning haraka- 
tini tashkil etish shakllarini hosil qiladi.
Amaliyotda materiallar harakatini tashkil etishning uchta shakli 
qo‘llaniladi:
• yig‘uvch.i;
• transport — yig‘uvchi;
• nul zaxira.
Tashkil etishning yig‘uvchi shakli: logistik tizimlarning m e’yorli 
ishlashi uchun ulaming tarkibida omborlaming kompleksi ko'zda 
tutihshi bilan xarakterlanadi. Bularga metall va yarimtayyor 
mahsulotlar omborlari; detallar, bogiovchi va yig'uvchi qismlaming 
uchastka oraliq omborlari; tayyor mahsulot omborlari; texnik 
ta’minot omborlari taalluqli bo‘ladi. Material metall va yarimtayyor 
mahsulot omborxonasidan oraliq omborlari orqali ishlab chiqarish 
uchastkalariga harakatlanadi va oxir-oqibatda tayyor mahsulot 
omborxonasiga kelib tushadi.
46

Moddiy oqimlar harakatini tashkil etish bu shaklining afzalligi 
tizimga kirish va chiqishda materiallami katta hajmda yig‘ish 
imkonining mavjudligi, bu esa bir tarafdan, zarur detallar, yarim­
tayyor mahsulotlar, yig‘uvchi qismlaming ishlab chiqarishga vaqti­
da yetkazib berilishini ta ’minlasa, ikkinchi tarafdan mahsulot 
iste’molchilari muhim buyurtmalarining bajarilishini kafolatlaydi. 
Materiallar harakatini yig‘uvchi shaklining asosiy kamchiligi, bu 
transport yo'nalishlarining tarmoqlashganligi va omborlaming 
ko‘pligi natijasida moddiy oqimlar harakatini boshqarish va zaxi­
ralar ustidan nazoratning qiyinlashuvidir. Bundan tashqari mab- 
laglam i materiallarga immobillashtirish va omborlar tizimini tash­
kil etish uchun kapital quyilmalar zarurligi bilan asoslanadigan 
xarajatlar oshadi.
Tashkil etishning «transport — yig‘uvchi» shakli aralash 
«transport ~ ombor» tizimining (TOT) mavjudligini nazarda tutadi, 
bu tizim m a’lum ish joylar (uchastkalar) sonini, har bir ish joyini 
(uchastkani) boshqasi bilan axborot va moddiy oqimlar orqali 
aloqalar o‘rnatish yo‘li bilan birlashtiriladi. Bunda mexanik qayta 
ishlash (yig'ish), nazorat, ishlab chiqarishni tayyorlash, material­
lam i omborga joylashtirish va nazorat qiiish jarayonlari TOT 
yordamida ishlab chiqarishning bitta umumiy jarayoniga birlash­
tiriladi. Moddiy oqim harakatini boshqarish quyidagi sxema orqali 
amalga oshiriladi: zarur yarimtayyor mahsulotni ombordan qidirish
— ish joyiga tashish — qayta ishlash — detalni omborga qaytarish. 
M ateriallar markaziy om borda yoki demarkazlashgan holda 
uchastkalarda yig‘iladi. Birinchi holatda, ombor bir qancha ishlab 
chiqarish boiinnialariga xizmat qiladi va detalni qayta ishlashning 
boshlanishi bilan tugatilishi o‘rtasida zaxira yig‘uvchi sifatida 
qo‘llaniiadi. Ikkinchi holatda, omborlar alohida uchastkalarda hosil 
qilinadi va detalni qayta ishlash va tashishda yuzaga keladigan 
vaqt yutqazishlami qoplash uchun xizmat qiladi. Ba'zi hollarda 
aralash TOT qoilaniladi, bunda ham markazlashgan ombor, ham 
ish uchastkalarida zaxira yig'uvchilari mavjud boladi.
Moddiy oqimlami tashkil etishning bu shaklining qulayliklari 
quyidagilardan iborat: TOTni tashkil etish hisobiga ish joylarida 
zaxira hajmining kamayishi; ishlab chiqarish siklining tashkil
47

etuvchilari o‘rtasidagi to ‘xtashlami yo‘qotish orqali ishlab chiqarish 
jarayonining davomiyligini qisqartirish; zaxiralar ustidan doimiy 
nazorat; materiallar harakatini boshqarishning yaxshi tashkil 
etilgan tizimining mavjudligi.
Kamchiliklar qatoriga quyidagilami kiritish mumkin: «transport
— yig‘uvchi» shakl konstruktiv va texnologik bir xil detal guruhlari 
uchun samarali, bu esa, birinchidan, uning qo'iianilish sohasini 
toraytiradi, ikkinchidan bir qator tayyorgarlik ishlarini o ‘tkazish 
zaruriyatini tug‘diradi; bu shakl ishlab chiqarishni boshqarishning 
avtomatlashtirilgan tizimini tashkil etishga katta miqdordagi quyil- 
malarni talab etadi.
Nul zaxirani tashkil etish shakli avtonom holda o‘z-o ‘zini 
boshqaruvchi ishlab chiqarish bo‘g‘inlari asosida nazorat qilishning 
birlashgan konturlarini tashkil etishni nazarda tutadi. Kontuming 
markazi bo‘lib alohida uchastkalarni bir-biri bilan bog‘lovchi 
buferlari, ombor hisoblanadi.
Uchastkalarning har bin boshqasi bilan mos yig£uvchi orqali 
amalga oshiriladigan axborot va moddiy oqimlarni boshqarish yo‘li 
bilan aloqador bo‘Iishi mumkin (3.6-rasm).
N azorat qilishning birlashgan shaklining asosiy xususiyati 
bo‘lib butun texnik zanjir bo‘ylab gorizontal aloqalarning shaklla- 
nishi hisoblanadi, bu esa ishlab chiqarish bo‘g‘inlarining mustaqil 
ravishda va to 'g ^ id a n -to ^ V i bir-biri bilan aloqador bo£lish 
imkonini beradi. Detallarni ishlab chiqarishga berilishi va ularning 
qayta ishlanishi olingan buyurtmaga mos holda, kichik partiyalar 
bilan amalga oshiriladi, Bir ishlab chiqarish moduli chegarasidagi 
operatsiyalar bajarilgandan so‘ng detallar omborga kelib tushadi 
va u yerda keyingi qayta ishlovchi uchastkadan buyurtm a 
olinmagancha qoladi.
Bu shaklning qulayligi moddiy oqimlarni boshqarishning tortib 
chiqaruvchi tizimni qo'llash imkonining mavjudligi, bu esa 
minima! m e’yoriy ishlab chiqarish zaxirasini ta’minlab beradi. 
Lekin korxonalarim izda uni q o ‘llash qiyin, chunki ishlab 
chiqarishni boshqarishning kompyuterlashtirilganlik darajasi past 
va zarur m ateriallar bilan ta’minlovchi tizim ishlashi zarur 
darajaga yetmagan.
48

Ishlab chiqarishga va yetkazib 
berishga buyurtma
Iste’molehi
uchastka
0
0

Download 8,34 Mb.