3.6.4. Tezkorlik sifatlarining nazorati
Sportchining tezlik sifatlari minimal vaqt oralig‘ida amalga
oshirilishi mumkin bo‘lgan harakatlarda namoyon bo‘ladi. Tezlik
sifatlarini namoyon bo‘lishini quyidagi ikkita turi mavjud :
1
) elementar tezlik sifatlari;
2
) kompleks tezlik sifatlari.
Elementar tezlik sifatlari quyidagilami o ‘z ichiga o lad i:
a) reaksiya vaqti;
b) yakka holda harakatlanish vaqti;
d) lokal harakatlar chastotasi (tempi) .
Kompleks tezlik sifatlari sport harakatlarini bajarish tezligi
56
(sprinteming yugurish vaqti, futbolchi yoki xokkeychining tezkor
yugurish vaqti, bokschining zarba berish vaqti va hokazolar) bilan
xarakterlanadi.
3.6.5. Reaksiya vaqtini nazorat qilish
I lur qanday mashqni bajarish uchun sarflangan vaqt,
odatda, quyidagi ikkita mustaqil o'zgaruvchi tashkil etuvchilar
yig'indisidan iborat bo‘la d i:
- reaksiya vaqti (RV);
- harakat vaqti (HV).
Masalan, sprinter ko‘rsatgan 10,5 s ga teng bo‘lgan 100 metr
inusofaga yugurish natijasi sportchining (0,15 s gateng bo‘lgan)
sturtdagi reaksiya vaqti va (10,35 soniyagatengbo‘lgan)masofani
yugurib o*tish vuqtining yig'indisidan iborat bo‘ladi.
KVning
«Solishtirma vazni»
uning qiymati reaksiya
hclgilnngantlan keyingi harakatni bajarish vaqti bilan solishtirish
mumkin boMgan mushqlarda eng katta bo‘ladi (bunday vaziyat
sport o'yinlari va yakkakurash sport turlarida ko‘p uchraydi).
Masalan, bokschi va qilichbozlarda ixtisoslashgan reaksiya
vaqtining qiymati 0,3 - 0,7 soniya oraliqda, zarba yoki hujumni
amalga oshirish vaqtining qiymati esa 0,25 - 0,47 soniya oraliqda
tebranadi. Bundan shu narsa aniq ko‘rinib turibdi-ki, mashqni
bajarish vaqti umumiy sarflangan vaqtning taxminan 50%ini RV
tashkil etadi.Siklik xarakterdagi sport turlarida RVning umumiy
natijadagi «ulushi» katta emas: masalan,
1 0 0
metrga yugurishda
u 2 - 3 % ni, 1000 metrga yugurishda u 0,02 % ni tashkil etadi.
Aytib o'tilganlar RV ko‘rsatkichlarining informativligi o‘yin
va yakkakurash sport turlarida eng katta qiymatga, uzoq davom
etadigan siklik xarakterdagi mashqlarda kichik qiymatga ega
bo'ladi deb hisoblash uchun asos bo‘ladi.
Oddiy va murakkab reaksiya vaqtlari bir-biridan farqlanadi:
murakkab reaksiya vaqti, o ‘z navbatida, tanlash reaksiyasiga va
harakatlanuvchi obyektga nisbatan reaksiyaga (HOR) bo‘linadi.
57
Oddiy reaksiya vaqtini signalning turi ham, javobning usuli
ham oldindan ma’lum bo‘lgan hollarda o ‘lchanadi (masalan,
lampochka yonganda tugrflachani qo‘yib yuborish, start
beruvchining o ‘q otishi bilanoq yugurishni boshlash). Oddiy
reaksiyalaming davomliligi nisbatan katta bo‘lmaydi va, odatda,
0,3 soniyadan ortmaydi.
Laboratoriya sharoitlarida RVni o ‘lchash reaksiomer (xro-
norefleksometr)lardan foydalanib amalga oshirilishi mumkin.
Signal (tovush, yorug‘lik yoki taktil signallar) standart boMishi
kerak.
0
‘lchash kompleksiningxatoligi millisoniya birliklaridan ortib
ketmasligi kerak. Masalan, yorug‘likka nisbatan sezgirlik RV
o ‘lchanganda quyidagilar: sportchi va signal orasidagi masofa,
signalning shakli, rangi va yorqinligi, u namoyon bo‘ladigan
fon, binoning yoritilganligi, datchikning oMchamlari va shakli,
datchikka beriladigan kuchlanish, javob qaytarish usuli (bosish
yoki uzish) standartlashtirilishi kerak.
Musobaqa sharoitlarida reaksiya vaqtini o‘lchash usuli start
paytidagi vaziyat yoki musobaqa mashqlarining elementlarini
bajarish shart-sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, start
maydonchalarida (suzish havzasining start tumbalarida va shu
singarilarda) harakat boshlanishining yoki ishga tushishining
ruxsat etiladigan xatoligi
1
millisoniyadan ortmaydigan kontakt
datchiklari joylashtiriladi.
Start pistoleti, datchiklar va vaqtni o‘lchaydigan qurilma
(VO‘Q) bir-biri bilan o ‘zaro shunday ulangan-ki, pistolet otilishi
bilanoq VO‘Qni ishga tushiradi, kontaktning ulanishi (yoki
uzilishi) vaqtni hisoblashni boshlaydi (yoki to‘xtatadi).
Murakkab reaksiya signalining turi va uning ta’siriga
bo‘ladigan javob usuli noaniqligi bilan xarakterlanadi (bunday
reaksiyalar asosan sportchining javob harakatlari yaxlitligicha
raqibning harakatlari bilan aniqlanadigan o‘yinlar va yakkakurash
sport turlariga xos). Musobaqa sharoitlarida bunday reaksiyaning
vaqtini qayd etish juda qiyin.
58
Laboratoriya sharoitlarida tanlov reaksiya vaqti, odatda,
quyidagicha o‘lchanadi: sportchiga o ‘yin yoki jangovar vaziyatli
slaydlar namoyish etiladi. Ekspozitsiyaning davomliligi yoki
ekspozitsiyalar orasidagi vaqt intervallari standartga mos bo‘lishi
kerak.
Vaziyatni baholagan sportchi kerakli qaromi qabul qiladi va
pultdagi ma’lum bir tugmachani bosadi (har bir tugmachaga
mazkur vaziyatda aniq va maqsadga yo‘naltirilgan taktikaviy
yechim mos keladi: masalan, birinchi tugmachani bosish o‘ng
tomonga koptokni oshirishni anglatadi, ikkinchi tugmachani
bosish koptokni savatga tomon yo‘naltirishni anglatadi, uchinchi
tugmachani bosish esa koptok bilan harakatlanishni anglatadi va
hokazo).
Slayd ekspozitsiyalari namoyish etishni boshlanishini vaqt
intcrvalli qurilma (VIQ) ishga tushiradi.
Bunday testlaming natijalari quyidagilar bo‘ladi:
1
) reaksiya vaqti;
2
) qabul qilingan qaroming aniqligi (bu holda aniqlik etaloni
sifatida ekspertlaming mazkur vaziyatda qanday harakatlanish
kcrakligi to‘g‘risida o‘zaro kelishilgan fikri qabul qilinadi).
Ta’sirga reaksiya qilishning to ‘rtta varianti bo‘lishi mumkin:
1
) tezvaaniq;
2
) tezvanoaniq;
3) sekin va aniq;
4) sekin va noaniq.
Reaksiya vaqtini va qaromi qabul qilish aniqligini birdaniga
aniqlashda mazmuniga ko‘ra turlicha, biroq murakkabligi
bo‘yicha o‘zaro teng bo‘lgan vaziyatlar talab qilinadi.
Harakatdagi obyektga nisbatan reaksiya vaqtini o‘lchash
quyidagicha amalga oshiriladi: sportchi ko‘rish maydonida ma’
lum harakat bilan javob reaksiyasi bildiriladigan obyekt (bu
raqib, koptok, shayba, ekrandagi nuqta va shu singarilar bo‘ lishi
mumkin) paydobo‘ladi. Bunday reaksiyaning davomliligi 0,3 -0 ,8
soniyani tashkil etadi. Raqib yoki koptokning harakatini oldindan
sezadigan tajribali sportchilarda (masalan, darvozabonlarda)
harakatdagi obyektga nisbatan reaksiyasi ancha qisqa bo‘ladi.
59
Hamma turdagi reaksiyalaming davomliligi ko‘p omillarga
(sport turiga, sportchining yoshiga, kvalifikatsiyasi va reaksiya
vaqtini o ‘lchash paytidagi holatiga, signalga javob reaksiyasi -
harakatining murakkabligi va qay darajada o ‘zlashtirilganligiga,
signalning turiga va shu kabilarga) bog‘liq bo‘ladi. Shu
munosabat bilan reaksiya vaqtining variativligi tezlik sifatlari
(ichki individual ham, individuallar orasida ham) ko‘rsatkichi
sifatida ancha ahamiyatli bo‘ladi (3.6-jadval).
| 