l e/.kor nazorat testlarining informativligi bajarilganyuklamaga
illuming qanchalik sezgirligi bilan belgilanadi. Shuning uchun,
morl'ologik ko‘rsatkichlardan balandlikka sakrash,
yugurish va
n
I
iu
kabi harakatli topshiriqlardan foydalanish maqsadga muvofiq.
I Ishbu o ‘rinda berilgan mashqlar uchun organizm tizimlari
funksiyalari darajasini aks ettiradigan biokimyoviy, fiziologik va
boshqa ko‘rsatkichlar ustunlikka ega bo‘ladi.
I’czkor nazorat testlarining ishonchliligi, eng avvalo, yuklama
qiymatini qabul qilish aniqligi va takroriy urinishlardagi yuklama
yo'nalishiga bog‘liq bo‘ladi. Agar, birinchi kun 7,8 m/s tezlik
bilan yugurish natijasida YuQCh 185 zarba/min bo‘lsa, ikkinchi
kundagi takroriy urinishda tezlikning qiymati o‘zgarmagan
holdagina YuQCh yana shunday qiymatda bo‘lishi mumkin.
Tezkor nazorat testlari tanlovi «doza-samara» bog‘liqligini
o'rganishga asoslangan. Bajarilgan trenirovka
topshiriqlarining
(jismoniy yuklama) qiymati ta’sir dozasi sifatida xizmat qiladi.
Kcjalashtirilgan trenirovka topshiriqlarini bajarish natijasida
organizmda ro‘y beradigan siljishlar (fiziologik yuklama)
h.’tjmi va yo‘nalishi samaradorlik me’yori bo‘lib xizmat qiladi.
Shu munosabat bilan, tezkor nazoratning asosiy masalalaridan
hii i - jismoniy va fiziologik yuklamalaming nisbatini aniqlash
hisoblanadi.
Hu masalaning hal etilishi tezkor trenirovka ta’sirining model
ko'rsatkichlari sifatida foydalanish mumkin bo‘lgan testlaming
qiymatlarini aniqlash imkonini beradi.
Turli trenirovka mashqlarining «fiziologik qiymati»ni tezkor
baholash va har bir tezkor trenirovka ta’sirining o ‘zaro ta’sirini
hisobga olish trenirovka mashg'ulotlarida ulaming ratsional
bajarilishi ketma-ketligini tanlash jarayonida katta ahamiyatga
ega boMadi. Murabbiy yuklamani rejalashtirish jarayonida
oldingi va keyingi bajariladigan ishlar natijasida organizmda
siljishlar kuchayishini ifodalaydigan turli mashqlar uchun tezkor
irenirovka ta’sirlaming ijobiy o ‘zaro ta’sirini oldindan ko‘ra
bilishi kerak.
153
Sportchining texnik-taktik
mahoratini tezkor baholash
uning musobaqa jarayonida va trenirovka mashg‘ulotlaridagi
harakatlarining nazoratini nazarda tutadi. Kuzatuvchi vizual
usulda (yoki qurilma yordamida) siklik xarakterdagi sport
turlarida texnikaning kinematik va dinamik tavsiflarini, o‘yin va
yakkakurash sport turlarida hujum va himoya harakatlari sonini
va shu kabilami qayd etadi. Kuzatish natijalariga ko‘ra sportchi
mahoratining texnik-taktik samarasi
hisoblanadi va uning
natijalari musobaqa mashqlaridagi, yuklama ko‘rsatkichlaridagi
va testlardagi yutuqlar bilan taqqoslanadi.
Trenirovka
yuklamasining
rejalashtirilgan
yo‘nalishiga
bog‘liq holda tezkor nazorat mazmuni va sportchi holatini
baholashda foydalaniladigan mezonlar o ‘zgarib boradi. Masalan,
aerob yo‘nalishdagi trenirovka mashg'ulotlarida qoilanadigan
ko‘rsatkich YuQCh ancha informativ va qulay hisoblanadi:
taxminan 130 zarba/daqiqa dan 15
0 zarba/daqiqa gacha diapazonda
bo‘ladigan kislorod iste’moli qiymati YuQCh ga chiziqli bog‘liq,
ular, o‘z navbatida, energetik talab bilan chiziqli bog‘lanishga ega
bo‘ladi. Shuning uchun, agar murabbiy
tomonidan sportchining
bir holatida YuQCh uchun 130 zarba/daqiqa qiymat, ikkinchi
holatida YuQCh uchun 150 zarba/daqiqa qiymat qayd etilsa, u
holda murabbiy ikkinchi holatda sportchi organizmida aerob
reaksiyalar ko‘proq miqdorda faollashganiligiga va energiya
talabi ham ortganligiga ishonch hosil qilishi mumkin.
Biroq,
anaerob yo‘nalishdagi mashg‘ulotlarda YuQCh
informativ ko‘rsatkich bo‘la olmaydi,
chunki u anaerob
almashinuvning jadallashuvi darajasi to‘g‘risida hech qanday
maTumotbermaydi. Shuning uchun, agar sportchining bir holatida
YuQCh uchun 200 zarba/daqiqa qiymatni, ikkinchi holatda 220
zarba/daqiqa qiymatni qayd etilsa, bu ikkinchi holatda fiziologik
yuklama (ya’ni, organizmdagi energetik almashinuvlar jadalligi)
katta bo‘lganligidan dalolat bermaydi. Tezkor nazoratning
mazmuni va mezonlariga oid misollar 9.3-jadvalda keltirilgan.
