30
Ideal xolda yorug‗likning sochilishi
va nolinchi dispersiya
bo‗lmaganda nur 1 o‗zak bo‗ylab istalgan masofaga tarqalishi mumkin [1].
Nur 1 yo‗naluvchi nur (moda) deyiladi.
Nur 2 Ө
kr
burchak ostida tushib, sinadi va o‗zak-qobiq
chegarasi
bo‗ylab tarqaladi.
Ө<Ө
kr
ostida tushgan nur 3 sinadi va qobiq chegarasiga tushib, qobiq
bo‗ylab tarqalishida so‗nadi yoki qobiqdan tashqariga chiqib ketadi. Ular
nurlanuvchi nurlar deyiladi.
Burchak aperturasi.
Optik tolaga bir emas, bir necha yorug‗lik nurlarining yig‗masi
kirish
konusini hosil qilib tushadi va faqat kritik burchakdan katta burchak ostida
tushgan nurlargina OT o‗zagi bo‗ylab tarqaladi. Nurlarni tola o‗zagiga
maksimal tushish konusining yarim burchagiapretura burchagi -
a
, kirish
konusi 2
a
esa sonli apretura deyiladi (3.6-rasm).
Sonli apertura NA bilan
belgilanadi (inglizchadan Numerical Aperture) va o‗zak, qobiq sindirish
ko‗rsatkichlari orqali quyidagi munosabatdan aniqlanadi:
n
n
n
n
NA
D
2
)
-
(
sin
1
2
2
2
1
а
0
yoki (3.2)
)
-
(
2
2
2
1
1
n
n
k
NA
3.6-rasm. Optik tolaning apretura burchagi.
Ө
а
apertura
burchagi
2
1
2
1
Ө
а
31
(3.2) da adabiyotlarda uchrashi mumkin bo‗lgan,
sonli aperturani
hisoblashning ikki formulasi berilgan. Ular sonli aperturaga yaqin
qiymatlarini beradi.
Birinchi formula nazariy, ikkinchisi esa amaliy
hisoblashlar uchun ishlatiladi. Bu yerda o‗lchash usullariga bog‗liq
holda
k=0,98 yoki k=0,94 (EIA-455-29 yoki EIA-455-44 standartlari bo‗yicha
mos ravishda). Yuqoridagi 2.9-rasm uchun berilgan n
1
=1,48, n
2
=1,46
qiymatlar uchun, (2.3) formula bo‗yicha sonli apretura qiymatlari:
0,242487 (nazariy) va 0,237637 (k=0,98) va 0,227938 (k=0,94) (amaliy)
[1].
Sindirish ko‗rsatkichlarining nisbiy farqi ∆
n
quyidagiga teng:
D
1
2
1
1
2
2
2
1
2
n
n
n
n
n
n
n
≤
a
burchak ostida, ya‘ni apretura burchagi
doirasida tushgan nurlar
(3.6-rasmdagi nur 1 mos keladi) to‗liq ichki qaytib, optik tola o‗zagi
bo‗ylab uzatiladi.
>
a
apertura burchagi doirasidan
katta burchak ostida
tushgan nurlar sinib, o‗zakdan qobiqqa o‗tadi. Bu nurlar qobiq bo‗ylab
tarqalib, asta sekin so‗na boshlaydi yoki qobiqdan chiqib ketadi (3.6-
rasmdagi mos ravishda nur 2 va 2
1
).
Apertura doirasiga mos keluvchi nurlar yo‗naluvchi (nur 1),
aperturadan tashqaridagi nurlar nurlanuvchi (nur 2 va 2
1
) nurlar deyiladi.
Aperturadan tashqaridagi qobiq bo‗ylab tarqaladigan nurlar qobiq bo‗ylab
uzatiluvchi nurlar deyiladi [1].
Eng ko‗p tarqalgan optik tolalarning parametrlarini
tipik qiymatlari
3.2-jadvalda keltirilgan [15].
3.2-jadval
